آریا، حزب

آرْیا، حِزْب [hezb-e āryā]، حزب ملی‌گرای افراطی، با گرایشهای شبه نـازیستی ـ فاشیستی (تأسیس: احتمالاً حدود نیمۀ دهۀ ‌1320ش؛ تعطیل: ‌پس از کودتای 28 مرداد 1332). سال‌ تأسیس این حزب در فرهنگ احزاب و جمعیتهای سیاسی 1327ش ذکر شده است (مدیر شانه‌چی، 54)، اما از اسناد انتشار یافته دربارۀ این حزب پیداست که پیش از آن سال نیز فعالیت داشته است (نک‌ : طیرانی، 4-7؛ گزارشها...، 1/ 442). اطلاعات دربارۀ این حزب که گردانندگانش از نظامیان وابسته به دربار و افسران اطلاعاتی بوده‌اند، فعلاً بسیار اندک و غیرمستند است. عملکرد این حزب که در اصل ضد گروههای چپ و به‌ویژه حزب تودۀ ایران، بر هم زدن اجتماعات سیاسی آنها با روشهای خشـونت‌آمیز شبـه ‌نـازیستی ـ فاشیستی و به‌کار بردن شیوه‌های ایجاد وحشت و ارعاب بوده، ایجاب می‌کرده است که تشکیلات و طرز عمل آن کاملاً پنهان نگاه داشته شود. اطلاعاتی که در منابع مختلف سالهای اخیر دربارۀ‌ حزب‌ آریا ذکر شده، بیشتر برگرفته از گفته‌های‌ ارتشبد حسین فردوست است (نک‌ : 1/ 140-145)، و چون او ظاهراً اطلاعات را از حافظه و بدون ارجاع به اسناد غیرقابل دسترسی، نقل می‌کرده است، طبعاً تا انتشار منابع موثق، این‌گونه اطلاعات را باید با احتیاط تلقی کرد.
از گفته‌های فردوست که با گردانندگان حزب آریا از نزدیک آشنا بوده است، چنین برمی‌آید که سرلشکر حسن ارفع (ه‌ م)، معروف به داشتن تمایل به سیاست انگلیس، نزدیک به دربار و مخالف سرسخت نیروهای چپ‌گرا، مبتکر این حزب بوده (همو، 1/ 141، 2/ 440)، و نظامیان دیگری نظیر حسن اخوی (بعداً: سرلشگر)، حبیب‌الله دیهیمی (بعداً: سرتیپ)، حسین منوچهری (بعداً: ارتشبد بهرام آریانا) و چند تن دیگر، گردانندگان آن حزب بوده‌اند. از اخوی که بعداً از طراحان کودتای 28 مرداد 1332 شد، به عنوان مغز متفکر حزب و از دیهیمی به عنوان مسئول شاخۀ نظامی و عملیات یاد شده است (همو، 141). مسئولیت کمیتۀ مرکزی حزب هم با محمد هادی سپهر بوده است ( اسناد...، 2). این حزب در پی جلب عضو و فعالیت به روش معمول احزاب نبود، بلکه مسئولان آن افراد با نفوذی بودند که هدفشان در اختیار گرفتن مشاغل حساس نظامی و غیرنظامی و مقابله با حکومتگران مخالف خود و نیروهای مخالف با شاه و دربار بود (فردوست، 1/ 141-142؛ مدیر شانه‌چی، «احزاب...»، 263).
3 حزب شبه نازیستی ـ فاشیستی سومکا، افق ‌آسیا و آریا را مرتبط به هم و در راستای هدفی واحد دانسته‌اند (فردوست، 2/ 440؛ تبرائیان، 189). دفتر حزب آریا در خیابان لاله‌زار بود. حزب در دورۀ حکومت دکتر مصدق فعالیت داشت و روزنامۀ ندای سپهر را به عنوان سخنگوی خود انتشار می‌داد، اما پس از کودتای 28 مرداد 1332 دیگر فعالیتی از سوی آن دیده نشد (نظامیان...، 9؛ طیرانی، 4).

مآخذ

اسنادی از احزاب سیاسی ایران(1320-1340 ش)، تهران،1379ش؛
تبرائیان، صفاءالدین، وزیر خاکستری، تهران، 1383ش؛
طیرانی، بهروز، اسناد احزاب سیاسی ایران (1320-1330ش)، تهران، 1376ش؛
فردوست، حسین، ظهور و سقوط سلطنت پهلوی، تهران، 1370-1371ش؛
گزارشهای محرمانۀ شهربانی، به کوشش مجید تفرشی و محمود طاهر احمدی، تهران، 1371ش؛
مدیر شانه‌چی، محسن، «احزاب و تشکلهای سیاسی»، تحولات سیـاسی ـ اجتماعی ایران،(1320-1357ش)، به‌کوشش مجتبى مقصودی، تهران، 1384ش؛
همو، فرهنگ احزاب و جمعیتهای سیاسی ایران، تهران، 1384ش؛
نظامیان عصر پهلوی به روایت اسناد ساواک: ارتشبد بهرام آریانا، تهران، 1381ش.

عبدالحسین آذرنگ