بیل گردانی

بیلْ‌گَرْدانی، رسمی کهن که در آستانۀ فصل آبیاری مزارع و در پی لای‌روبی جویها، برگزار می‌گردد. این رسم که امروزه فقط در منطقۀ نیمور، از توابع شهرستان محلات، مرسوم است، با پایان یافتن کار لای‌روبان و جاری شدن آب در نهرها، در حال و هوای ورزش پهلوانی و نمایشی برگزار می‌شود (نصری اشرفی، 1 / 235؛ جلیلوند، بش‌ ؛ نیز نک‌ : دنبالۀ مقاله).
شهرک نیمور از بخش مرکزی شهرستان محلات، بر سر راه دلیجان به محلات قرار گرفته است (جعفری، 1300). آب مورد نیاز کشاورزی در نیمور از رودخانۀ خمین و گلپایگان تأمین می‌شود. این شهرک، بندی کهن به نام بند نیمور دارد که 3 فرسنگ بالاتر از رودخانه در محلی به نام «سربند» ساخته شده است. مازاد آب رودخانۀ خمین و گلپایگان که در پشت بند نیمور، در سربند، جمع می‌شود، آب مورد نیاز کشاورزی منطقۀ نیمور را تأمین می‌کند (فرهادی، «جوی‌روبی ... »، 81). در مسیر رودخانه، و در فاصلۀ روستاهای بعدی نیز بندهای دیگری ازجمله جَرَز و گَلماگَرد ساخته شده است. مجرای آب از بند نیمور تا بندهای یادشده پیچ و خمهای بسیار دارد و همه‌ساله مقدار بسیاری گل و لای، و شاخ و‌ برگ در کف آن ته‌نشین می‌شود و از سرعت آب‌رسانی می‌کاهد؛ ازاین‌رو، مسیر نهر را کشاورزان منطقه سالانه لای‌روبی می‌کنند (همان، 81 -83). عمل لای‌روبی حدود 10-20 روز پیش از نوروز آغاز می‌شود. برای لای‌روبی ابتدا سطح آب نهرها (شاه‌جوی) را پایین می‌آورند تا کار لای‌روبی میسر گردد؛ سپس میراب یا کشاورزی باتجربه، نهر را به بخشهای مساوی میان 6 دانگ تقسیم می‌کند و شب پیش از لای‌روبی با جارزدن اهالی را باخبر می‌کند تا هر کشاورز بنا‌به سهم خود نهر را لای‌روبی کند (برای اطلاعات بیشتر دربارۀ نحوۀ لای‌روبی، نک‌ : همان، 83 -87؛ زنده‌دل، 104؛ جلیلوند، بش‌ ‌).

جشن بیل‌گردانی با اتمام کار لای‌روبان، پس از حدود 20 روز کار توان‌فرسا و رسیدن آب به اولین «پخشگاه» برگزار می‌گردد. زمان برگزاری این جشن متناسب با وضعیت جوّی، میان نخستین روز سال نو تا روز سیزدهم در نوسان است. پس از اتمام کار لای‌روبی، لای‌روبان یا بیل‌دارها دسته‌جمعی به سوی روستا حرکت، و در محلی به نام «پل سنگی» توقف می‌کنند و فردی را برای مطلع‌کردن اهالی روستا برای آغاز جشن می‌فرستند. مردم روستا اسب یا مادیانی سفید را با دستمالهای رنگی شرابه‌دار آذین می‌بندند و بر روی زین آن پارچۀ تمیزی می‌اندازند و به پیشواز بیل‌دارها می‌فرستند. در میان بیل‌دارها، یک نفر به‌عنوان «میرنهر» فرماندهی گروه را بر عهده می‌گیرد و با پوشیدن لباس نظامی و سرانداز پارچه‌ای ریشه‌دار سبز یا قرمز، بر اسب سوار می‌شود و به همراه 150 تا 200 نفر از بیل‌دارهایی که بیل خود را بر دوش گرفته‌اند، در صفوف منظم، به طرف میدان اصلی روستا (پاچنار) ــ که سکوی مخصوص برگزاری جشن در آنجاست ــ حرکت می‌کنند. با ورود اسب‌سوار و بیل‌دارها، شرکت‌کنندگان با نواختن طبل، سنج و شاتوتک (نوعی ساز بادی)، با شادی و هلهله‌کنان، یا با فرستادن صلوات از آنها استقبال می‌کنند (فرهادی، فرهنگ ... ، 1 / 186-187؛ زنده‌دل، همانجا). اسب‌سوار و در پشت سر او بیل‌دارها به دور میدان رژه می‌روند. در گذشته مردان در هنگام رژه قبا بر تن می‌کردند و لبۀ دامن قبا را در جیب می‌گذاشتند.
پس از پایان رژه، اسب‌سوار و بیل‌داران در کنار میدان می‌ایستند و بـرای اجرای رسم‌ بیـل‌گردانی، 7 بیـل «اِسپِره‌دار» ــ بیل مخصوص اسپارکردن باغ که چوبی کوچک پایه‌مانند است و نزدیک به صفحۀ فلزی بیل به دستۀ بیل وصل شده تا بیل‌زن بتواند در هنگام بیل‌زدن برای فشار بیشتر یک پا را بر روی آن بگذارد و معمولاً وزن هر بیل 3 تا 5 / 3 کیلوگرم است ــ را انتخاب می‌کنند. 4 بیل را در یک مجموعه و 3 بیل را در مجموعۀ دیگر با طناب به هم می‌بندند که معمولاً آخرین گره را میرنهر می‌زند. در هنگام بستن بیلها معمولاً یکی از بیلها را نسبت به بیلهای دیگر عقب‌تر می‌بندند و دستۀ آن بیل از دسته‌های دیگر فراتر می‌رود تا بیل‌گردان بتواند از آن به‌عنوان دسته برای برداشتن بیلها از زمین و چرخاندن آن استفاده کند. هر بیل‌گردان معمولاً مجموعۀ 4 بیل را در دست راست، و مجموعۀ 3 بیل دیگر را در دست چپ می‌گیرد و به دور سر می‌چرخاند. به این ترتیب که بیلهای دست راست را به سمت چپ، و بیلهای دست چپ را به سمت راست می‌چرخانند. بیل‌گردان برای حفظ تعادل، از آغاز تا پایان بیل‌گردانی، پای راستش را جلو می‌گذارد تا بیلها به یکدیگر برخورد نکند.
مردم با ورود اولین بیل‌گردان به وسط میدان صلوات می‌فرستند و بیل‌گردان نیز با ذکر «یاعلی»، دعا و نیت برای سالی پرآب در کشاورزی، بیلها را می‌چرخاند. شمار گردش بیلها به دور سر چندان مطرح نیست، فقط با چند دور چرخاندن، بدون اینکه بیلها به یکدیگر برخورد کنند، بیل‌گردان برنده به شمار می‌آید و از سوی حاضران تشویق می‌شود. اما شمار چرخش بیلها به دور سر که میان 5 تا 30 دور متغیر است، افراد برنده را از لحاظ کیفیت عملکرد طبقه‌بندی می‌کند. در صورتی‌که بیلها در هنگام چرخاندن به یکدیگر برخورد کنند، جمعیت یک‌صدا فریاد می‌زنند: «اُی شَواش»، و بزرگ‌ترها و بچه‌ها با شعرخوانی و شوخی و هزل‌گویی فرد بازنده را به استهزا می‌گیرند. ترس از بازنده‌شدن سبب شده است تا شمار افرادی که برای بیل‌گردانی داوطلب می‌شوند، از 20 تا 30 نفر تجاوز نکند. این مراسم حدود 3 ساعت طول می‌کشد (فرهادی، «جوی‌روبی»، 90-94؛ زنده‌دل، همانجا).
مفاهیم نمادینی در مراسم بیل‌گردانی مستتر است؛ مثلاً مردم نیمور باور دارند که چرخاندن بیلها در آسمان، به معنای هدایت ابرها به سمت روستا و داشتن سالی پرآب در کشاورزی است. باورداشتن به چنین پدیده‌هایی ریشه در باورهای آیینی و کهن همچون باران‌خواهی دارد که از پیشینه‌ای کهن در میان ایرانیان برخوردار است (جلیلوند، بش‌ ؛ «جشن ... »، بش‌ ؛ نک‌ : ه‌ د، باران‌خواهی).
در تاریخ قم اشاره‌ای به جنگ و ستیزهای پیاپی بر سر آب میان کشاورزان قمی و روستاهای بالادست ازجمله نیمور شده است (نک‌ : قمی، 48- 49) که احتمالاً رسم بیل‌گردانی بازماندۀ نزاع بر سر آب و به نوعی آماده شدن نیروها برای مبارزه بر سر آب و نیز به نمایش‌گذاشتن قدرت برای ایجاد اعتماد به نفس در گروه است (فرهادی، فرهنگ، 1 / 185- 186). این رسم کهن در 1389 ش در فهرست ملی میراث معنوی ایران ثبت شده است (جلیلوند، بش‌ ‌).

مآخذ

«جشن بیل‌گردانی عصر جمعه در نیمور محلات آغاز شد»، ایرنا (مل‌ ‌)؛
جعفری، عباس، دایرةالمعارف جغرافیایی ایران، تهران، 1379 ش؛
جلیلوند، حامد، «اوی خلق‌الله ... ، نگاهی به مستند سرود دشت نیمور»، انسان‌شناسی و فرهنگ (مل‌ ‌)؛
زنده‌دل، حسن، مراسم اقوام ایرانی، تهران، 1387 ش؛
عالیخانی، نصیر، «گزارش تصویری از مراسم بیل‌گردانی شهر نیمور»، خبرگزاری مهر (مل‌ )؛
فرهادی، مرتضى، «جوی‌روبی و بیل‌گردانی»، نامۀ فرهنگ ایران، بنیاد نیشابور، 1364 ش؛
همو، فرهنگ یاریگری در ایران، تهران، 1373 ش؛
قمی، حسن بن محمد، تاریخ قم، ترجمۀ حسن بن علی قمی، به کوشش جلال‌الدین طهرانی، تهران، 1313 ش؛
نصری اشرفی، جهانگیر و عباس شیرزادی آهودشتی، از آیین تا نمایش، به کوشش امیر سهرابی، تهران، 1391 ش؛
نیز:

Anthropology, www. anthropolog. ir / node / 13030 (acc. may 6, 2012);
Irna, www. irna. ir / news / 80076180 (acc. May 12, 2012);
Mehrnews, www.mehrnews.com / detail / news / 1276421 (acc.Feb.17, 2014).

مریم محمدتبار