ابن بلخی

اِبْنِ بَلْخی‌ (د پس‌ از 510 ق‌/ 1116 م‌)، مؤلف‌ فارسنامه‌. نام‌ و نشان‌ ابن‌ بلخی‌ تاكنون‌ ناشناخته‌ مانده‌ است‌. لسترنج‌ و نيكلسون‌ نوشته‌اند كه‌ نويسندۀ فارسنامه‌ را نخست‌ حمدالله‌ مستوفی‌ «ابن‌بلخی‌» خوانده‌ است‌ (ص «x»). حاجی‌ خليفه‌ (2/ 1215) نيز شهرت‌ او را به‌ همين‌ صورت‌ نوشته‌ است‌. ادوارد براون‌ احتمال‌ داده‌ است‌ كه‌ وی‌ همان‌ ابوزيد احمد بن‌ سهل‌ البلخی‌، مؤلف‌ صور الاقاليم‌ باشد (3/ 141)، اما با توجه‌ به‌ زمان‌ زندگی‌ احمد بن‌ سهل‌ (ح‌ 236-322 ق‌/ 850 -934 م‌) چنين‌ احتمالی‌ درست‌ نمی‌تواند بود (لسترنج‌، همانجا). ابن‌ بلخی‌ در فارسنامه‌ می‌نويسد كه‌ اگرچه‌ بلخی‌ نژاد است‌، اما در فارس‌ تربيت‌ يافته‌ است‌. پدر بزرگ‌ وی‌ در زمان‌ ركن‌ الدوله‌ خُمار تگين‌ كه‌ از سوی‌ سلطان‌ بركيارق‌ سلجوقی‌، بر فارس‌ فرمان‌ می‌راند، در حدود 492 ق‌/ 1099 م‌ مستوفی‌ فارس‌ بود (صص‌ 3، 118). ابن‌ بلخی‌ در همين‌ دوران‌ به‌ فارس‌ آمد و همان‌ گونه‌ كه‌ از فارسنامه‌ برمی‌آيد با تاريخ‌ و اوضاع‌ طبيعی‌ و اقتصادی‌ و سياسی‌ اين‌ سامان‌ نيك‌ آشنا شد. ازاين‌رو سلطان‌ ابوشجاع‌ محمد، برادر و جانشين‌ بركيارق‌، او را به‌ نوشتن‌ فارسنامه‌ كه‌ مشتمل‌ بر تاريخ‌ كهن‌ ايران‌، به‌ ويژه‌ فارس‌ و شهرها و آباديهای‌ آن‌ است‌، فرمان‌ داد. تاريخ‌ دقيق‌ پايان‌ تأليف‌ فارسنامه‌ روشن‌ نيست‌، اما از آنجاكه‌ اين‌ كتاب‌ به‌ سلطان‌ ابوشجاع‌ محمد تقديم‌ شده‌ و در آن‌ بارها از اتابك‌ چاولی‌ (د 510 ق‌/ 1116 م‌: ابن‌ اثير، 10/ 516) به‌ عنوان‌ يك‌ شخص‌ زنده‌ ياد شده‌ است‌ (ابن‌ بلخی‌، فهرست‌)، می‌توان‌ گفت‌ كه‌ تأليف‌ آن‌ پيش‌ از پايان‌ نخستين‌ دهۀ سدۀ 6 ق‌/ دومين‌ سدۀ 12 م‌ به‌ انجام‌ رسيده‌ است‌. از ابن‌بلخی‌ تاكنون‌ جز فارسنامه‌ تأليفی‌ به‌ دست‌ نيامده‌ است‌، اما وی‌ بر آن‌ بود كه‌ كتاب‌ ديگری‌ در تاريخ‌ بنويسد كه‌ از دوران‌ پيامبر اسلام‌ تا روزگار خود او را فرا گيرد (همو، 113).
كتاب‌ فارسنامه‌ بارها به‌ چاپ‌ رسيده‌ است‌. در 1337 ق‌/ 1919 م‌ الله‌ كرم‌ خان‌ حيات‌ داوودی‌ بخش‌ جغرافيايی‌ آن‌ را از روی‌ ترجمۀ انگليسی‌ به‌ فارسی‌ برگرداند و در بوشهر به‌ چاپ‌ رساند، اما متن‌ كامل‌ آن‌ نخستين‌بار به‌ كوشش‌ لسترنج‌ و نيكلسون‌ در 1339 ق‌/ 1921 م‌ در مطبعۀ دارالفنون‌ كمبريج‌ چاپ‌ شد. همچنين‌ سيد جلال‌الدين‌ تهرانی‌ در 1353 ق‌/ 1934 م‌ متن‌ كامل‌ آن‌ را به‌ ضميمۀ سالنامۀ گاهنامه‌ انتشار داد (بهروزی‌، «ز»). سپس‌ در 1343 ش‌ نيز به‌ كوشش‌ علی‌ نقی‌ بهروزی‌ در شيراز به‌ چاپ‌ رسيد.

مآخذ

ابن‌ اثير، الكامل‌؛
ابن‌ بلخی‌، فارسنامه‌، به‌ كوشش‌ گ‌. لسترنج‌ و رينولد الن‌ نيكلسون‌، كمبريج‌،1921 م‌؛
براون‌، ادوارد، تاريخ‌ ادبی‌ ايران‌، ترجمۀ علی‌ اصغر حكمت‌، تهران‌، 1357 ش‌؛
بهروزی‌، علی‌نقی‌، مقدمه‌ بر فارسنامه‌، شيراز، 1443 ش‌؛
حاجی‌ خليفه‌، كشف‌؛
نيز:

Lestrange, G. and R. A. Nicholson, Introduction to the Farsnama, London, 1921.
كاظم‌ برگ‌ نيسی‌