تاج محل

نویسنده (ها) : فاطمه کریمی - فریبا افتخار

آخرین بروز رسانی : جمعه 3 آبان 1398 تاریخچه مقاله

تاجْ مَحَلّ، آرامگاه ارجمند بانو همسر محبوب شاه‌جهان، در شهر آگرۀ هندوستان و یکی از پرآوازه‌ترین بناهای تاریخی.جهان. ارجمند بانو، ملقب به ممتاز محل مهین بانوی شاه‌جهان (سل‌ ۱۰۳۷- ۱۰۶۸ق / ۱۶۲۸- ۱۶۵۸م) امپراتور مغول هند ایرانی تبار بود. نیایش میرزا غیاث‌الدین محمد در زمان امپراتوری اکبر به هندوستان مهاجرت کرد، در دربار مغول هند منصب‌دار و ملقب به اعتمادالدوله شد، دخترش نورجهان به همسری امپراتور جهانگیر درآمد و پسر ارشدش میرزا ابوالحسن ــ پدر ممتاز محل ــ پس از پدر به مقام سپهسالاری لشکر هند رسید. او ابتدا لقب اعتقادخان، و سپس آصف‌خان را از آن خود ساخت. ممتاز محل طی ۱۹ سال زندگی با شاه‌جهان همسر گرامی او بود و حتى در سفرهای جنگی او را همراهی می‌کرد؛ سرانجام نیز در یکی از این سفرها در برهانپور به هنگام تولد چهاردهمین فرزندش درگذشت. به خواستِ شاه‌جهان بنای یادمانی بر مزارش برپا شد که هم از آغاز یکی از شگفتیهای معماری جهان به شمار آمد، بنایی که سرانجام آرامگاه خود شاه‌جهان نیز شد (کنبو، ۱ / ۴۵- ۴۸؛ شاهنوازخان، ۱ / ۱۲۷-۱۳۰، ۱۵۱، ۱۵۲؛ خوافی‌خان، ۱ / ۲۶۳-۲۶۵، ۲۸۱؛ حسن، ۳۱-۳۲؛ لطیف، ۱۰۰-۱۰۳؛ نیز نك‌ : مغل‌بیگ، ۳۵-۴۱، ۵۱-۵۷).

نام امروزی آرامگاه ناشی از نام ممتاز محل است که به تاج‌محـل تغییرشکل یافته، و به‌اختصار غالباً تاج نیز نامیده‌می‌شود که رواج آن پیشینۀ چندان دوری ندارد. در گذشته از آن به نام روضۀمنوره یا روضۀ مطهره یاد کرده‌اند (لاهوری، ۲ / ۳۲۲؛ کنبو، ۲ / ۳۱۵؛ براون، «معماری ...[۱]»، ۱۰۷؛ کخ، «معماری...[۲]»، ۹۸).

شرح مفصل بنا و ضمایم آن، نام صنعتگران و هنرمندانی که در ساختمان و تزیین آن سهم داشته‌اند، و نیز هزینۀ هنگفتی که در برپایی آن صرف شده، در متون هم‌زمان، و نیز نسخه‌های خطی فارسی سدۀ ۱۳ق / ۱۹م ــ رونـویسی شده از نسخه‌هـای کهن‌تر ــ ضبط شده است (کنبو، ۲ / ۳۱۵-۳۲۰؛ لاهوری، ۲ / ۳۲۲-۳۳۲؛ مغل‌بیگ‌، همانجا). همچنین تاورنیه و بِرْنیِر نخستین جهانگردانی که در نیمۀ سدۀ ۱۱ق / ۱۷م از تاج محل بازدید کرده‌اند، تحت تأثیر آن قرار گرفته، به توصیف آن پرداخته‌اند. برنیر آن را شگفت انگیز‌تر از اهرام مصر یافته، و تاورنیه بر آن بوده است که تمامی جهانیان باید شکوه آن را تحسین کنند (تاورنیه، I / ۹۰-۹۲؛ برنیر، ۸۹-۹۶؛ پال، ۱۹۴).

از درگذشت شاه‌جهان تا اواخر سدۀ ۱۲ق / ۱۸م آگاهی اندکی دربارۀ تاج محل در دست است؛ در واقع تاج محل به عنوان نماد تمدن هند اساساً آفریدۀ شور و شوق غربیهاست (همانجا). گر چه در بیشترین بخش سدۀ ۱۱ق / ۱۷م جهانگردان مشتاق، بازرگانان و هیئتهای مذهبی اروپایی از هند بازدید می‌کردند، اما پس از تسلط بریتانیا بر هند (پیش از پایان سدۀ ۱۲ق / ۱۸م) بود که تاج محل دارای جذابیت اصلی برای تمامی بازدید‌کنندگانِ هندوستان شد. تاج محل شهرتش را مرهون انبوه هنرمندان غربی است که در جست‌ وجوی کامیابی و ثروت به هند سرازیر شدند؛ و هم اینان سبب انتشار سریع آوازۀ این بنا در میان اروپاییان گردیدند. این هنرمندان نه تنها از تاج محل نقاشیهایی تهیه کردند، که به وصف زیباییهای آن نیز پرداختند. تصویرها و باسمه‌های هنرمندان انگلیسی سبب تأثیر «ویژگیهای شرقیِ» این بنا بر سلیقۀ معماران انگلیسی شد و در معماری آن زمان انگلستان گسترش یافت (همو، ۱۹۵, ۱۹۹-۲۰۰).

نمونه‌های بی‌شمار مطالعات انجام گرفته توسط هنرمندان اروپایی طی سدۀ ۱۳ق / ۱۹م که می‌تواند مجلدی بزرگ را شامل شود، غالباً نمایانندۀ قابل قبولی از دیدگاه زیبایی شناختی نبودند، اما اهمیت جای نگاری و باستان‌شناختی داشتند، زیرا غالباً وصفهای نسبتاً خوب و دقیقی از بنا به دست می‌دادند (همو، ۲۰۶). پس از ابداع عکاسی در ۱۲۵۵ق / ۱۸۳۹م، دوربین به طور روزافزون به عنوان ثبت‌کنندۀ جای‌نگاری نقش نقاش را کمرنگ کرد. عکسهای آغازین ــ همان‌گونه که نقاشان در ربع پایـانـی سدۀ ۱۸م بـه ثبت منـاظر تـاج محـل پرداختند ــ مناظر مختلفی را از آن ثبت کرده است (همو، ۲۱۹).

مرمت بنا از ۱۲۲۵ق / ۱۸۱۰م آغاز شد و تداوم یافت. با تأسیس نهادهای باستان‌شناسیِ هند در سالهای آغازین سدۀ ۲۰م، مرمتهای تاج محل روشمند‌تر ادامه یافت و در ۱۳۲۱ش / ۱۹۴۲م کمیسیون ویژه‌ای برای تدوین توصیه‌های لازم در امر مرمت و نگاهداری آن شکل گرفت (لشکو، ۸۶؛ کخ، «تاج محل[۳]»، ۶۰).

تاج محل نمادی به کمال در فن و زیبایی شناختیِ معماری هندی ـ اسلامی، و نمایشی از حد نهایی معماری مغول، و ترکیبی متناسب از سنتهای ایران، آسیای مرکزی و هند است. بخشهای معمارانۀ آن عمدتاً کار مسلمانها ست، اما تزیین بنا اساساً کار صنعتگران هندو ست (براون، همان، ۱۰۷؛ مارتین، ۲۶۶؛ نات، «آگره[۴]»، ۴۵۹). این سبک معماری که طی سلطنت شاه‌جهان به اوج رسید، تأثیر بسیاری در هنر معماری هند و دیگر نقاط جهان داشته است (لشکو، ۸۴).

نمای عمومی

پیش‌تر در دورۀ امپراتوری اکبر، مهندسان معمارِ نامیِ سرزمینهای شرقی از دور و نزدیک جذب دربار مغول هند شده بودند؛ از این‌رو، شاه‌جهان امکانات وسیعی در برپایی یادمان مورد نظرش در اختیار داشت. شورایی از بهترین معماران برای آماده ‌کردن طرح بنا تشکیل شد، نقشه‌های متعدد ترسیم گردید و مورد بحث قرار گرفت. ظاهراً از طرحی که در نهایت پذیرفته شد، ماکتی چوبی که کامل‌ترین ویژگیهای معمارانه و هماهنگ‌ترین تناسبات در آن رعایت شده‌ بود، آماده گشت و اساس کار قرار گرفت (نات، «تاج محل...[۵]»، ۱۴۳؛ هاول، ۷۳-۷۴؛ لال، ۱۰۷). بر اساس سنت کهن تاتارها، برای احداث بنای آرامگاه، باید باغی مورد استفاده قرار می‌گرفت. محل مورد نظر متعلق به راجه‌ مان‌سنگه بود که در ازای آن املاکی به وی داده شد (کنبو، ۱ / ۳۵۶-۳۵۷؛ چغتایی، ۸۸؛ هاول، ۷۳). این باغ در جنوب آگره، در بلندترین نقطۀ ساحل راست رود یامونا (جمنا) درست در محل پیچش رود قرار داشت. گزینش این محل تصمیمی هنرمندانه بود؛ نه تنها مسافتی بیش از ۱ کمـ‌ طول ساحل از ارگ تا تاج محل را باغها و کوشکهای تحسین‌آمیز و زیبای نجیب‌زادگان پوشانده بود، که بنا از همه جا پیدا بود و جلوۀ خوشایندی داشت (براون، «یادمانها... [۶]»، ۵۶۳؛ لال، ۱۰۲؛ نات، همانجا؛ لهرمان، ۲؛ لطیف، ۱۰۰ ).

کامیابیِ سازندگان تاج‌محل تنها به سبب جنبۀ زیبایی ـ شناختی و گیرایی آن نیست، بلکه در واقع بنا نمایشگر شکل رسمی اصول معمارانۀ دوره‌ای است که در آن تمامی اندیشۀ بشر بر کارهای بزرگ معمارانه متمرکز بود (کخ، همان، ۵۸؛ هاول، ۷۲). بنای آرامگاه و الحاقات پیرامون آن مجموعۀ یکپارچه‌ای است که بر پایۀ هندسۀ منطقی و دقیق، به شکل شبکه‌های هندسیِ مرتبط با هم، با به کارگیریِ روشِ شبکه‌ای بر اساس گزِ شاه‌جهانی (۸۰ تا ۸۲ سانتی‌متر) طراحی شده است. این نقشه مبتنی بر قرینه‌سازی منسجم با تأکید بر تقارنِ دو سویه در هر دو جانب محور مرکزی است که در آن طرحهای مرکزی یکپارچه شده، با رعایت سلسله مراتب از تغییر مصالح و رنگ تاجزئی‌ترین بخش آمود، پر جلوه و نمادین، با موازنه‌ای عالی شکل گرفته است (کخ، همانجا، نیز «معماری»، ۹۹؛ اشر، ۲۱۲).

مجموعۀ تاج محل در محوطه‌ای مستطیل شکل (ح ۵ / ۱۱۱۴ × ۳۷۳ گز= ۵۴۹ × ۳۰۵متر؛ بیش از ۴۲ هکتار) با محور شمالی جنوبی قرار دارد (همو، ۲۱۰؛ کخ، همانجا؛ لشکو، ۵۶؛ نیز نك‌ : هاجسن، ۵۸-۶۱ ۵۴-۵۵,). پیرامون ۳ ضلع شرقی، غربی و جنوبی آن را دیواری با ۴ برج ۸ ضلعی در ۴ گوشه، و ۲ برج همانند آنها در میان دو ضلع شرقی و غربی محصور کرده است. بنا در انتهای ضلع شمالی مشرف به رود یامونا جای دارد (لاهوری، ۲ / ۳۲۳؛ براون، همانجا). مجموعه شامل آرامگاه و بناهای فرعیِ دو سوی آن، باغ، دروازۀ اصلی، و بناهای الحاقی است.

آرامگاه

بنای تاج‌ محل با مصالح آجر و نمایی ــ از بیرون و درون ــ سراسر از سنگ مرمر ساخته شده، و بر شالوده‌ای استوار است که تا حد رسیدن به آب، با سنگ و ساروج مستحکم گردیده، و تا برابر زمینهای پیرامون هموار شده است. کرسیِ مستطیل شکلی به ابعاد ۸۳ / ۲۹۵ × ۲ / ۱۱۱× ۲۲ / ۱ متر از آجر و آهک و نمایی از سنگ سرخ بر شالوده گسترده شده است که با بناهای دوسوی بنای اصلی پیوند دارد. در میان آن، کرسیِ مربع ـ شکلی به ابعاد ۰۵ / ۱۰۰× ۰۵ / ۱۰۰×۷۹ / ۵ با نمایی از سنگ مرمر سفید بالا آمده، و بنای روشن و درخشان تاج محل بر فراز کرسی دوم چون مرواریدی در زمینۀ لاجوردی آسمان قامت برکشیده است. هیچ پلکانی که به آن هدایت شود، به چشم نمی‌خورد؛ زیرا پلکان در پیش‌آمدگیِ پدید آمده در ضلع جنوبیِ کرسی پنهان شده، و از این‌رو، حالت متانت بنا با ویژگی آراسته‌اش فزونی یافته است (کنبو، ۲ / ۳۱۶؛ لاهوری، همانجا؛ چغتایی، ۸۹-۹۰؛ براون، نیز نات، همانجاها).

آرامگاه نقشه‌ای مربع شکل با گوشه‌های پـخ، یـا ۸ گـوشۀ‌ نامنظم ــ کـه ‌در متونِ‌ هـم ـ ‌زمـان «مثمـن بغـدادی» نامیـده ‌شـده اسـت ــ دارد. طـول هر ضلع اصلی آن ۵۷ متر است و در مرکز هر یک از این اضلاع یک پیش‌طاق (ایوان) بلند با طاق‌ ضربی، قاب‌شده در کتیبه‌ قرار دارد. درهای ورودی درونِ این پیش‌طاقها ست و آنها را نیز با کتیبه‌هایی آراسته‌اند. ورودیِ اصلی در پیش‌طاق جنوبی تعبیه شده است. شاه‌نشینهای عمیق در دو سوی آنها، و شاه‌نشینهای دو طبقه در زوایای پخ ساخته شده است. بیشترین نمایش زیبایی کل بنا در گرو سایه‌های قوی درون این فضاهای عمیـق است. هر‌ بخش از نمـا بـا ‌ستون نماهـای ‌بـاریک ــ که تا رخبام برآمده، و سپس منارچـه‌ها را شکـل داده، و با غنچـه‌های لوتـوس کـامل گشته ــ تزیین شده است (نات، «آگره»، ۴۵۹-۴۶۰؛ کخ، «تاج محل»،۵۸).

شرح تصویر ستون مجاور نقشۀ محوطه: ترسیم کار. ا. برنارد و ا. کخ الف ـ کرسی؛ ب ـ باغ آرامگاه؛ ج ـ جلو خان؛ د ـ مجموعۀ چلیپایی چهار سرباز و چهار کاروانسرا؛ ه‌ ـ تأسیسات آبرسانی. ۱. آرامگاه (روضه)، ۲. مسجد، ۳. مهمانخانه، ۴. کلاه فرنگی باغ، ۵. دروازه، ۶. برج، ۷. خواصپوره، ۸. بازار، ۹. آرامگاههای دیگر، ۱۰. کاروانسرا، ۱۱. آرامگاهی دیگر، ۱۲. مسجد

اوج شکوه بنا گنبدِ سترگ امرودی شکل آن است که ارتفاع چشم‌گیر آن عمدتاً ناشی از گریو بلند آن (بلندی از پایه تا رأس: ح ۴۴ متر) است. انحنای بدنۀ آن به روشی دقیق محاسبه شده است، به گونه‌ای که تا رسیدن به تارک کم‌کم کاهش می‌یابد. ۴ چتری در پیرامون گنبد از تأکید عمودی آن کاسته است (چتری گونه‌ای کلاه فرنگی است که بر پایه‌ها استوار، و از چهار سو باز است). مجموع بلندی آرامگاه ۲۲ / ۷۴ متر است (براون، همانجا؛ اشر، ۲۱۳؛ لشکو، ۶۳؛ نات، همان، ۴۶۰). از هر گوشۀ کرسیِ دوم مناره‌ای از مرمر سفید رنگ با بلندی ۲ / ۴۰ و قطر ۵۱ / ۱۹ متر در پایه ــ که به تدریج کاهش می‌یابد ــ برآمده است. این مناره‌ها رفیع‌تر از چتریهای پیرامون گنبد، و کوتاه‌تر از گنبد مرکزی است. مناره‌ها با پیش‌آمدگیهایی که بر پشتیبانهای قلاب مانند (زینه) استوارند، به ۳ بخش تقسیم شده‌اند و بر تارک آنها یک چتری نشسته است. این ۴ مناره زیبایی بنا را بیشتر کرده، و آن را چون گوهری دربرگرفته‌اند. استفاده از آنها یادآور معماری آرامگاهیِ دوره‌های آغازین تیموری ــ مانند گـور امیر ــ در سمرقند است (کنبو، ۲ / ۳۱۷؛ اشر، لشکو، نات، همانجاها).

فضـای درون آرامگاه از نقشۀ ۹ بخشی پیروی می‌کند، اتاق ۸ ضلعی مرکزی به قطر ۶۸ / ۱۷ متر و بلندی ۳۸ / ۲۴ متر است، در هر زاویه اتاقهای ۸ گوشۀ کوچک در دو طبقه، جایگاه قاریان قرآن و نوازندگانی که آهنگهای ملایم هندی و ایرانی را می‌نواختند (نات، «تاج محل»، ۸۴)، با ایوانهای بزرگ بین هر دو اتاق ساخته شده است. در هر طبقه اتاقهای فرعی با غلام ـ گردشها به هم راه می‌یابند. این اتاقها در هر دو طبقه دارای نورگیرهای مشبک ظریف‌اند که اکنون با قابهای شیشه‌ای نورملایمی را به تناوب در فضای داخل منتشر می‌کنند. گنبد بلند داخلی که در واقع بسیار کوتاه‌تر از گنبد خارجی است، به تدریج در نورِ کاهش یافته محو می‌شود.

مزار نمادین ممتاز محل در میان اتاق مرکزی قرار دارد و مزار نمادین همسرش شاه‌جهان در سمت راست او تنها عامل نامتقارن در مجموعه به شمار می‌آید. این نبودِ تقارن امکان آن را مطرح می‌سازد که خاک‌سپاری شاه‌جهان در آنجا پیش‌بینی نشده بوده باشد. محجری ۸ ضلعی از مرمر سفید به بلندی بیش از دو متر با تزیین مشبک‌کاری بسیار نفیس مزارها را احاطه کرده است که در ۱۰۵۳ق / ۱۶۴۳م به دستور شاه‌جهان جایگزین محجر زرینِ آغازین شد. مزارهای واقعی در سردابی دقیقاً زیراتاق مرکزی قرار دارند. غنی‌ترین و هنرمندانه‌ترین تزیینات در اتاق مرکزی آرامگاه یافت می‌شود که اوج نماد جاودانگی است (لاهوری، ۲ / ۳۲۶؛ هاول، ۸۳-۸۴؛ کخ، «تاج محل»، ۵۹؛ لشکو، ۶۶-۶۷).

در غربِ بنا بر کرسیِ سرخ، در جهت طول محور محوطه، و روبه‌روی بنای اصلی مسجدی از ماسه سنگ سرخ با ۳ ایوان و ۳ گنبد با پوششی از سنگ مرمر سفید ساخته شده که گنبد میانی آن بزرگ‌تر از دو گنبد دیگر است. بنای دیگری به قرینۀ مسجـد در شرق تاج محل ــ بدون ویژگیهای مسجـد ــ برپاست که مهمانخانه خوانده می‌شود. فضای داخل هر دو بنا با نقاشی دیواری و گچ‌بری آراسته شده است. با اینکه این دو بنا برای کاربریهای مختلفی برپا شده‌اند، اما دارای تقارن و هماهنگی با آرامگاه هستند، و با یک کرسی مشترک به هم پیوسته‌اند؛ اما بنای اصلی با مصالح متفاوت و بلندی بیشتر و عناصر دیگر نمود ویژۀ خود را دارد (لاهوری، ۲ / ۳۲۶-۳۲۷؛ نیز نك‌ : لشکو، ۵۹؛ هاول، ۸۴).

باغ

فرش سبزی که از پای کرسی تاج محل تا دروازۀ اصلی در جنوب گسترده شده، در اساس یک باغ ایرانی است، و از الگوی «چهار باغ» پیروی می‌کند. دو آب‌نمای مرمرین پهن متقاطع با ردیفی از فواره‌ها و گذرگاههای سنگفرش در دو سوی آنها باغ را به ۴ بخش، و هر بخش را به ۴ واحد تقسیم کرده است. در نیمۀ راه آرامگاه و دروازه حوض مرمری به شکل گل لوتوس با حاشیۀ کنگره‌ای ۳ بخشی قرار گرفته که بازتاب بنا در آن دیده می‌شود. ردیف درختان سرو که آن نیز به خطوط معماری کمک می‌کند، یادآور نظم گذشتۀ آن است. در سدۀ‌ ۱۱ق / ۱۷م به جای چمنهای کنونی، انبوهی از گلهای رنگارنگ و انواع درختان پرگل و میوه با بلندایی معتدل کاشته شده بوده، و به نظر می‌رسد که باغ رنگارنگ‌تر بوده است. گیاهان با نظم امروزی در پایان سدۀ ۱۳ق / ۱۹م در دوره‌ای که لرد کرزن مرمت مجموعه را انجام می‌داد، کاشته شده‌اند. آب باغ از رودخانه بالا آورده شده است و از طریق مخزنهای آب و تنبوشه‌های زیرزمینی در آب نماها جاری می‌شود (لشکو،۵۶, ۵۸- ۵۹؛ هاول، ۸۰؛ «دانشگاه...[۷] »، «باغچه[۸]»).

دروازۀ اصلی

این دروازه که در جبهۀ جنوبی مجموعه قرار دارد، از ماسه‌سنگ سرخ ساخته شده، و شامل طاق ضربی رفیع، با دوبال دوطبقه در دو سوی آن است. ردیف ۱۱ چوکهند با قبه‌های مرمر سفید بر فراز ایوان مرکزی در دو جبهۀ شمال و جنوب آن خودنمایی می‌کند (لاهوری، ۲ / ۳۱۹) (چوکهند گونه‌ای چتری است که از آن برای جلوۀ فراز بنا استفاده می‌شود).

در جنوب دروازه جلوخانه‌ای است که در پیرامون آن حجره‌ها و دو خواصپوره‌ (محل اقامت خدمتگزاران) جای دارد. کاروانسراها و حجره‌های ایواندار، و نیز بازار چهارسویی در این محوطه ساخته شده است (چغتایی، ۹۸؛ لاهوری، ۲ / ۳۲۸- ۳۲۹؛ نیز نك‌ : کخ، «تاج محل»، تصویر ۲).

شاه‌جهان ۳۰ روستای مجاور را برای نگاهداری و مرمت مجموعه وقف آن کرده بود و بخشی از این ناحیه به ممتازآباد یا تاج گنج مشهور شده است (لاهوری، ۲ / ۳۲۹-۳۳۰؛ لشکو، ۵۸؛ اشر، ۲۱۰).

ویژگیها

یکی از حقایق بسیار چشم‌گیر مربوط به برنامۀ معمارانۀ تاج محل میزان اندیشه‌ای است که پیش از آنکه ساختمان آغاز شود، در طراحی و پیش‌بینی نیازهای آن به کار گرفته‌اند. ویژگی هنری ساختمان آن است که امکان هیچ‌گونه اصلاح، یا اندیشه‌های تکمیل‌کننده در آن دیده نمی‌شود. تاج محل نه تنها نمایشگر اوج معماری مغول است، بلکه نقطۀ کمال معماریِ آرامگاهی است که با بنای آرامگاه همایون آغاز شد (براون، «یادمانها»، ۱۰۷-۱۰۸). آرامگاه عبدالرحیم خان خانان و جهانگیر نیز الگوهای تاج محل بوده است؛ با این تفاوت که در تاج محل بنای آرامگاه از یک کلاه فرنگی کوچک مرکزی به بنای ۸ ضلعی صفوی تبدیل شده است. با بررسیِ دقیق عناصر اصلی این بنا ــ که ویژگی خود را به تمامی مجموعه داده است ــ مشخص می‌شود که نقشۀ آن دارای پیچیدگی نیست، بلکه ترکیبی است از شکلهای ساده که تناسبات آنها نیز به سادگیِ شکل آنها ست؛ برای نمونه سراسر پهنا با بلندی برابر است و بلندیِ نما در مرکز بنا همسان بلندی گنبد است. اندازه‌گیریهای دیگر نیز نتایج منطقی در ارتباط با یکدیگر را به دست می‌دهد (نات، «آگره»، ۴۶۰؛ براون، همان، ۱۰۸-۱۰۹؛ اشر، ۲۱۲-۲۱۳). در حالی‌که بنای تاج محل در مجموع همانندی با دیگر بناها ندارد، فضای داخل آن مانند آرامگاههای کهن‌تر است. به کار بردن طرحی که با نام «هشت بهشت» شناخته شده ــ و در آن ۸ اتاق یک اتاقِ مرکزی بزرگ‌تر را احاطه می‌کند و نقشه‌ای ۹ بخشی به وجود می‌آورد ــ از بناهای دورۀ تیموری در ایران و آسیای مرکزی سرچشمه گرفته، و استفاده از آن در تاج محل به یقین دو منظوره بوده است: ۱. ادامه دادن به نمادگرایی مینوی؛ ۲. تأکید بر خویشاوندی سلسلۀ مغولها با تیمور نیای مشهورشان که شاه‌جهان به ویژه بر این پیوند تأکید داشت (لشکو، ۶۶).

بی‌تردید طراحان این آرامگاه نه تنها در ریاضیات، مهندسی و ستاره‌شناسی، بلکه در ادبیات و البته در علوم دینی دانش‌آموختگانی نخبه بودند و از این‌رو، آمادگی و توان آن را داشتند که تمامی نشانه‌های آرامگاه را به گونه‌ای که نمایشگر تصویر بهشت روی زمین باشد، نمایش دهند (اشر، ۲۱۵). حتى باید گفت که تاج محل تجریدی‌تر از اندیشه، و نماد سپاس هند اصیل به وقار زن هندی است (هاول، ۷۷).

در متون هم‌زمان از هنرمندان بی‌شماری که در تاج محل کار کرده‌اند، نام برده شده است. مکرمت خان و میرعبدالکریم که ناظران کار بودند، و امانت خان شیرازی (خوش‌نویس) به طور اخص معرفی‌شده‌اند، اما به هویت مهندس معمار اشاره‌ای نشده است. طی سالها افراد مختلفی به عنوان سازندۀ بنا معرفی شده‌اند، اما تا کنون این شخصیت به یقین شناخته نشده است.

هر چند در یک نسخۀ خطی حاوی اشعار «لطف‌الله»، وی در ابیاتی پدرش، استاد احمد لاهوری را مهندس معمار تاج محل معرفی می‌کند و نسخه‌های خطی متعلق به دیگر پسران لاهوری پیوند این خانواده را با دربار مغول آشکار می سازد و در واقع یکی از پسران او، عطاء‌الله که احتمالاً با پدرش همکاری داشته است، معمار آرامگاه همسر اورنگ زیب بوده که آن بنا از تاج محل الگوبرداری شده است؛ اما هنوز نام سازندۀ تاج‌محل در ابهام باقی می‌ماند (لاهوری، ۲ / ۳۲۰؛ چغتایی، ۱۷۱؛ اشر، ۲۱۲؛ نیز نك‌ : لشکو، ۷۰, ۷۳).

اکنون مجموعۀ تاج محل در شمار بناهای تاریخی میراث جهانی به ثبت رسیده است و نیز متأسفانه نام آن در فهرست ۱۹۹۶م، در زمرۀ ۱۰۰ محوطۀ تاریخی در خطر جهان به چشم می‌خورد (کخ، «تاج محل»، ۶۰).

مآخذ

چغتایی، محمدعبدالله، تاج محل (آگره)، لاهور، ۱۹۶۳م؛ حسن بن لطافت، «تاریخ تاج محل، دهلی، ۱۳۱۸ق»، «تاج محل...» (نك‌ : مل‌ ، نات)؛ خوافی خان، محمدهاشم، منتخب ‌اللباب، به کوشش کبیرالدین احمد و غلام قادر، کلکته، ۱۸۶۸م؛ شاهنوازخان، مآثر الامرا، به کوشش عبدالرحیم، کلکته، ۱۸۸۸م؛ کنبو، محمد صالح، عمل صالح (شاه‌جهان‌نامه)، به کوشش غلام یزدانی و وحید قریشی، لاهور، ۱۹۶۷م؛ لاهوری، عبدالحمید، بادشاهنامه، به کوشش کبیرالدین احمد و عبدالرحیم، کلکته، ۱۸۶۸م؛ لهرمان، ج.، «سه باغ تاریخی هند»، آیینۀ هند، ۱۳۸۴ش / ۲۰۰۵م، شم‌ ۷؛ مغل بیگ، «تاریخ تاج محل، دهلی، ۱۸۷۸م»، «تاج محل...» (نك‌ : مل‌ ، نات)؛ نیز:

ANU, rubens. anu. edu. au / student. projects / tajmahal / water- garden.html; Asher, C.B., The New Cambridge History of India, Cambridge , 1992, vol. I (4); Bernier, F., Voyages, Amsterdam, 1724; Brown, P., Indian Architecture, Islamic Period, Bombay, 1956; id, «Monuments of the Mughul Period», The Cambridge History of India, Cambridge, 1937, vol. IV; Havell, E. B., A Handbook to Agra and the Taj, London, 1912; Hodgson, J. A., «Memoir on the Length of the Illahee Guz. or Imperial Land Measure of Hindustan», JRAS, 1843, vol. VII; Koch, E., Mughal Architecture, Munich, 1991; id, «Tāj Maḥall», EI2, vol. X; Lall, J., Taj Mahal and the Glory of Mughal Agra, New Delhi, 1991; Latif, M., Agra, Historical and Descriptive, Calcutta, 1896; Leoshko, J., «Mausoleum for an Empress», Romance of the Taj Mahal, New Delhi , 1989; Martin, G., «Indian Subcontinent», Architecture of the Islamic World , London , 1987 ; Nath , R . ,«Agra», The Dictionary of Art , New York, 1998, vol. I; id, The Tajmahal and its Incarnation, Jaipour, 1985; Pal, P., «Romance of the Taj Mahal», Romance of the Taj Mahal, New Delhi, 1989; Tavernier, J. B., Travels, in India, tr. V. Ball et al., London, 1925 .

فاطمه کریمی

کتیبه‌ها و تزیینات تاج محل

تمامی سطوح داخلی و خارجی بنای تاج محل از كف تا سقف با آرایه‌های گوناگون معماری آراسته‌ شده است. با این همه، بنای آرامگاه از فاصله‌ای نه چندان دور، سفید یكدست به‌نظر می‌آید. در نگاه نخست، بیشتر شكل، تعادل، استحکام و ساختار زیبای بنا خودنمایی می‌کند، زیرا نمای سنگ مرمر سفید بنا كه بازتاب دهندۀ نور است، خود نوعی تزیین برای آن به شمار می‌رود. بنای تاج محل در ساعات مختلف روز و تفاوت میزان تابش آفتاب یا در هوای ابری، در زمینه‌های متفاوتی قرار می‌گیرد و در مایۀ رنگهای گوناگون دیده می‌شود. همچنین بازتاب نور از سطح رودخانه بر سطح مرمرین بنا جلوه‌ای خاص به‌آن می‌بخشد (براون،۱۰۹ ؛ نك‌ : نات، «جنبه‌هایی...[۱]»، ۱۵۰-۱۶۱).

پیش‌طاق آرامگاه با تزیینات

نمای بیرونی و درون بنا عمدتاً از سنگ است (همو، «تاج محـل...[۲]»، ۳۰) و آرایـه‌های آن را نیز انواع تـزیینات سنگـی ــ مانند پرچین‌كاری، منبت سنگ ، مشبك سنگ و سنگِ تراش خورده ــ شکل می‌دهد. افزون بر اینها، نقاشی روی گچ نیز در بخشهایی از داخل بنا وجود دارد.

پرچین كاری

برای تزیین بنای تاج محل ‌استادان پرچینگر را از سراسر هند گرد آورده‌ بوده‌اند( لاهوری، ۲ / ۳۲۳). نام و شهر این هنرمندان به صورتهای مختلف در چند نسخۀ خطی فارسی مربوط به تاج محل، با ذكر دستمزدشان در دست است. نام ۱۶ پرچینگر ذكر شده، اینهاست: چرنجی لال، منو لال، جمن‌داس، بشارت علی، ابویوسف، چهوت لال، جهومرلال، شوجی لال، بهگوان داس، منوهر داس،‌ مدهورام داس، چینتامانی، بانسیدهار، هیرامان، منوهر سینگه، و موهن لال. دستمزد ماهانۀ آنان از ۲۰۰ روپیه (موهن لال) تا ۸۰۰ روپیه (چرنجی لال) ثبت شده كه احتمالاً شامل دستمزد گروه كارگران و پرچینگران زیردست آنان نیز بوده است (حسن، ۲۴-۲۵؛ مغل بیگ، ۴۵؛ نات، همان، ۳۲-۳۳).

بخشی از کتیبۀ داخل آرامگاه با رقم امانت‌خان شیرازی

در نسخه‌های‌ یاد شده، انواع‌سنگهای به‌كار رفته در پرچین‌كاری بنا، مقدار مورد استفاده و محل معدن آنها ثبت شده است كه شامل عقیق، فیروزه، مرجان، غوری، یمنی، تانبره (لعل)، پای زهر، اعجوبه، ابری، رخام، یشم، نخود، لاجورد، سلیمانی، لهسینه، طلایی، گوالیار، موسى، كتو، سرخ، پنونبه و مغناطیس می‌شود (حسن، ۲۵-۲۶؛ مغل‌بیگ، ۴۲-۴۴؛ نات، همان، ۶۰-۶۳ ۴۹,).از سنگهای گرانبها همچون زمرد، الماس، یاقوت، یاقوت کبود، و همچنین مروارید نیز استفاده کرده بوده‌اند (همان ، ۵۰-۵۱) که امروزه در هیچ جای بنا اثری از آنها دیده نمی‌شود (همان، ۵۱). احتمال دارد این سنگهای قیمتی به همراه آثار فلزی و فرشها و قندیل طلای میناکاری شده در غارت جاتها (۱۱۷۶ق / ۱۷۶۳م)، و بعدها در دورۀ تسلط انگلیسیها به تاراج رفته باشد (لطیف، ۵۹؛ ه‌ د، آگره؛ لال، «تاج محل و حماسه...[۳]»، ۹۲، «تاج محل و شکوه...[۴]»، ۱۱۳-۱۱۴؛ لاهوری، ۱ / ۴۸۷؛ تاورنیه، I / ۹۰-۹۱). پرچین‌کاری در تاج محل به شکلها و طرحهای گوناگون گیاهی با رنگهای متنوع، و طرح ساده وهندسی در ۲ یا ۳ رنگ اجرا شده، و كتیبه‌ها تنها با رنگ سیاه بر زمینۀ مرمرسفید نوشته شده است («بازدید...[۵]»، «پرچین‌کاری[۶]»، تصویرها).

۱. طرحهای گیاهی

ظریف‌ترین پرچین‌كاری در فضای درون آرامگاه دیده می‌شود، به ویژه بر سطح دو گور نمادین ممتاز محل و شاه‌جهان‌ (لاهوری، ۲ / ۳۲۵؛ كنبو، ۲ / ۳۱۷؛ چغتایی،۹۴).

بدنه و رویۀ سکویی که گور نمادین ممتازمحل بر آن قرار دارد، با تک‌بوته‌های دو گل متفاوت به شیوه‌ای بسیار نزدیک به طبیعت، و بدنه و رویۀ سنگ آن با گل و برگ و آیاتی از قرآن و نیز کتیبۀ «مرقد منور ارجمند بانو بیگم مخاطب به ممتاز‌محل توفیت فی سنة ۱۰۴۰» آذین شده است. بر بدنۀ سکوی گور شاه‌جهان گلهای همانند به صورت قاب شده و نیز گلها و ساقه‌های به هم پیوستۀ ختایی و حاشیه‌های مختلف با ردیفی از غنچه و گل دیده می‌شود. رویۀ سنگ گور را شمسه‌ای تزیین شده و با نقوش تزیینی و گل و بوته آراسته است. کتیبۀ گور شاه‌جهان «مرقد مطهر اعلى‌حضرت فردوس آشیان صاحبقران ثانی شاه‌جهان پادشاه طاب ثراه سنة ۱۰۷۶» است (لطیف، ۱۱۱-۱۱۲؛ نوو، تصویرهای ۴۲, ۴۳, ۴۶, ۴۷, ۵۸, ۵۹, ۶۲-۶۷). حاشیۀ قابهای محجر مشبك پیرامون گورها را از داخل با گلهای یکسان ختایی، و از بیرون با دو نوع گل یك در میان آراسته‌اند (همو، تصویرهای ۵۸, ۵۹, ۶۴, ۶۵, ۸۲).

ورودی محجر مشبک مرمرین

نقش ازاره‌های آرامگاه شامل حاشیه‌های پرچین‌كاری به صورت گل و برگ و گردش ساقه‌های ختایی است (همو، تصویر ۷۹). لچكیهای بالای پیش‌طاقهای آرامگاه در داخل و خارج، مسجد، جماعت خانه و دروازه دارای پرچین‌كاری با نقوش ختایی، و گل و برگ بر زمینۀ مرمر سفیدند و نقش هر یك از لچكیها در هر بنا متفاوت است (همو، تصویرهای ۸۲, ۸۳, ۱۱۰, ۱۱۱, ۱۱۵, ۱۷۴, ۱۹۹). بر افریز بناها دو نوار، یكی با نقش غنچه و گل، و دیگری با نقش گل و برگهای ایستادۀ درشت‌ قرار دارند. این نقشها در بنای آرامگاه بر زمینۀ سفید و در دیگر بناها بر ماسه سنگ سرخ اجرا شده است (همو، تصویرهای ۱۰۵,۱۱۰,۱۷۴,۱۷۵,۱۹۹). دورادور گنبد آرامگاه را ۳ نوار پرچین‌كاری با نقش گیاهی بر زمینۀ سفید دربر گرفته است (همو، تصویر۱۱۰)؛ ولی در گنبد دو بنـای مسجد و جماعت خانه یك نوار بر زمینۀ سنگ سرخ ــ همانند یكی از نوارهای گنبد آرامگاه ــ وجود دارد(همو، تصویرهای ۱۷۱, ۱۷۳).

۲. نقوش ساده و هندسی

در این نوع پرچین‌كاری، افزون بر ایجاد نقوش هندسی، گاه از باریکه‌های سنگ رنگی در اطراف سنگهای بزرگ‌تر به صورت دورگیری استفاده شده است. كف آرامگاه را با نقش هندسی «چلیپا و زهره» از سنگ مرمر سیاه بر سنگ مرمر سفید پوشانده‌اند (لاهوری، همانجا؛ نوو، تصویر ۵۷). كف‌سازیِ مسجد به شكل جای نماز با سنگ سرخ، زرد و سیاه، و كف بنای جماعت خانه، باغ و دروازه با اشكال هندسی به رنگ سرخ و زرد پرچین‌کاری شده ‌است (لاهوری، ۲ / ۳۲۳، ۳۲۷؛ كنبو، همانجا؛ نوو، تصویرهای ۱۵۲, ۱۷۴-۱۷۶, ۱۹۹).

دیوار درونی آرامگاه نقشهای محرابی شکل و ترنج مانند از باریکه‌های سنگ سیاه دارد (همو، تصویرهای ۸۲, ۸۳) و دیوارهای خارجی مسجد، جماعت خانه، دروازه و برجها را با قابهای کم‌عمقِ ماسه سنگ سرخ همراه با نوارهای باریک مرمر سفید و نقشهای‌محرابیِ‌کنده‌کاری شده تزیین‌کرده‌اند (همو،‌ تصویرهای ۱۵۰, ۱۵۱, ۱۵۴, ۱۵۵, ۱۷۴, ۱۷۹, ۱۸۷). این نوع پرچین‌کاری همانند قدیم‌ترین نمونه‌های این هنر است و به طور مثال در بنای «علایی دروازۀ» دهلی كه در ۷۱۱ق / ۱۳۱۱م ساخته شده است، می‌توان دید (نك‌: ه‌ د، پرچین كاری). نرده‌های مرمرین كرسی دوم آرامگاه، و نیز نرده‌های هر ۳ طبقۀ مناره‌ها نیز با نوارهایی از سنگ سیاه تزیین شده‌اند (نوو، تصویر۱۵۰). ستون نماها دارای نقش موج با رنگهای سیاه و سفید بر زمینۀ بنا هستند و حاشیه‌هایی با طرح «مداخل» (متداخل) دارند كه با نوارهایی از سنگ سیاه بر مرمر سفید در بنای آرامگاه، و خطوطی از مرمر سفید بر ماسه سنگ سرخ در دیگر بناها ایجاد شده است (همو،‌تصویرهای۱۰۴, ۱۳۸, ۱۳۹, ۱۵۴, ۱۵۵). حاشیۀ ازاره‌های بیرونی بناها و داخل مسجد و جماعت خانه با نقش موج پرچین‌كاری شده‌اند (لاهوری، ۲ / ۳۲۶؛ كنبو،‌۲ / ۳۱۷؛ نوو، تصویرهای ۱۳۷, ۱۵۹, ۱۸۶). گریو گنبد جماعت خانه با نقشهای هندسی از سنگهای مرمر سفید و ماسه سنگ سرخ آراسته شده است (همو، تصویر ۱۷۷). در وسط پوستۀ زیرین گنبد سفید آرامگاه نقش شمسه‌ای با شعاعهای سفید و سیاه وجود دارد («بازدید»، «داخل گنبد[۷]...»، تصویر).

۳. كتیبه‌ها

کتیبه‌های تاج محل شامل سور قرآنی و به قلم ثلث است. تنها نام و تاریخ درگذشت شاه جهان را بر گورهای اصلی و نمادین او به قلم نستعلیق نوشته‌اند (بگلی، ۳۸-۳۹، نیز حاشیۀ ۷, ۸؛ لال، «تاج محل و شكوه»، ۱۱۱؛ لطیف، ۱۱۰-۱۱۱). در كتابهای تاریخیِ هم‌زمان و كتیبه‌های موجود، فقط نام امانت‌خان شیرازی به عنوان کتیبه‌نگارِ تاج‌محل آمده است (لاهوری، ۲ / ۸؛ كنبو، ۲ / ۲۲۲؛‌ بگلی، ۱۱). كتیبه‌ها در ۳ مکان بنا ــ ایوان غربی (۱۰۴۶ق)، داخل آرامگاه (۱۰۴۸ق) و دروازه (۱۰۵۷ق) ــ تاریخ کتابت دارند. نوشته‌اند که امانت‌خان به سبب خوش‌نویسیِ كتیبه‌های تاج محل یك فیل هدیه گرفت (لاهوری، كنبو، همانجاها). با توجه به خط و نوع نگارش كتیبه‌ها احتمال داده شده است كه کتابت تمامی خطوط بجز كتیبۀ دروازه ــ که ۴ سـال پس از مرگ امـانت‌خان نوشته شـده است.ــ تـوسط او انجام گرفته باشد. به هر روی، نوشتن كتیبۀ سردرِ دروازه توسط خطاطان دیگر صورت‌گرفته است‌ (بگلی، ۱۸-۱۹, ۳۱-۳۲,؛ ۳۷-۳۸؛ اشر، ۲۱۸ ؛ نات، «تاج محل»،۲۳؛ نیز نك‌ : ه‌ د، امانت‌خان). در بیشتر نسخه‌های یاد شده نام محمد‌خان از بغداد، روشن خان از سوریه، عبدالغفار از ملتان، و وهاب خان از ایران نیز ذكر شده است. احتمالاً خوش‌نویسان بر كار پرچینگران نظارت داشته‌اند، به طوری‌كه در همان زمان اشتبا‌هات نوشتاری اصلاح شده‌ است (همانجا). می‌گویند: كتیبه‌های عمودی به‌گونه‌ای تنظیم شده‌اند كه با افزایش ارتفاع از سطح زمین بر طول حروف افزوده شده است و بیننده از پایین اندازۀ تمامی حروف آن را یكسان می‌بیند (غروی، ۳۸؛ لال، «تاج محل و حماسه»، ۸۴ ؛ «بازدید»، «دروازه...[۸]»، تصویر).

کنده‌کاری بر سنگ

از این هنر به صورتی گسترده‌، پر کار و واقع‌گرایانه در مجموعه استفاده‌شده‌است.در نسخه‌های یاد شده نام چند هنرمند «گل‌تراش» چون شاكر محمد بنوهر، زورآور، جهتمال، بالدوداس، امیرعلی، شكرالله و همچنین عطا محمد آمده است. همۀ آثار سنگی ــ اعم از کنده‌کاری، مشبك‌سازی و سنگ‌تراشـی ــ را اینان و صنعتگران زیر دستشان به انجام رسانده‌اند (نك‌ : نات، همان، ۲۹). بر ازاره‌های آرامگاه سنگ‌نگاره‌هایی به شکل دسته‌گل و گلدان ساخته شده است.

همین طرحها را در داخل آرامگاه با ظرافت و دقت بیشتر اجرا کرده‌اند. برگشتگی و پیچش نوك برگها و گلبرگها تأثیر هنر اروپایی را نشان می‌دهد (اوکادا، ۲۴-۲۵؛ نوو، تصویرهای۷۱-۷۹). طرحهای همانند آن که در ازاره‌های ایوان به كار رفته است، برجستگـی و ظرافت كمتری دارد. این طرحها بر روی ماسه سنگ سرخ در ازاره‌های دیوارهای خارجی مسجد و جماعت‌خانه نیز تكرار می‌شود (همو، تصویرهای ۱۰۲, ۱۰۳, ۱۵۹).

بر ازارۀ بلند دیوارهای داخلیِ آرامگاه ــ در محل تلاقیِ اتاق مركزی با اتاقهای دیگر ــ ستون‌نماهایی تراشیده از مرمر که با گیاهِ روییده از گلدان تزیین شده است، دیده می‌شود. این ستون‌نماها در ازاره‌های ایوان آرامگاه به صورت ساده‌تری اجرا شده ‌است (همو، تصویرهای ۷۸, ۸۰, ۱۰۱, ۱۰۳). در سر‌درِ مسجد و جماعت‌خانه، ‌گرداگردِ كتیبه‌ها با نقوش گیاهی به صورت تكراری تزیین شده‌اند. بر قرنیز دیوار خارجی آرامگاه، دو ردیف نقش برجسته با طرح لوتوس تراشیده شده است. نقشهای محراب‌گونه و ترنج مانند در داخل آرامگاه، و نقشهایی همانند آنها در قابهای دیوارهای خارجی مسجد، جماعت خانه و دروازه و نیز در اطراف كرسی آرامگاه دیده می‌شود (همو، تصویرهای ۸۳, ۱۰۱, ۱۰۵, ۱۵۲, ۱۷۴, ۱۸۷).

مشبك سنگ

بیشترین و پر‌كارترین مشبك سنگِ مجموعه، در محجر اطراف گورها به كار رفته است. هر ضلع محجر از ۳ قطعه سنگ مرمر سفید یكپارچه شکل گرفته است كه طرح آن به صورت متوالی تكرار می‌شود (همو، تصویرهای ۵۶, ۵۷). این محجر که در مدت ۱۰ سال با صرف هزینۀ ۵۰ هزار روپیه ساخته شده، دری از سنگ یشم داشته است که اکنون بر جا نیست، پیش‌تر نیز محجری از طلای میناكاری شده بر آرامگاه قرار داشته است (لاهوری، ۱ / ۴۸۷، ۲ / ۳۲۵-۳۲۶).

نور‌گیرهای این مجموعه از سنگ مشبك ساخته شده است. در هر ۴ ضلع بنای آرامگاه نورگیرهای ۴ گوش مشبکی از سنگ مرمر قرار دارد (لال، «تاج محل و شکوه»، ۱۱۱؛ «بازدید»، «هشت بهشت...[۹]»، تصویر؛ نوو، تصویر ۹۹). نورگیرهای مناره‌ها نیز دارای چنین طرحی هستند. در دروازه نیز نورگیرهای مشبك ۸گوش از ماسه سنگ سرخ به كار رفته است. نرده‌های مجموعه در سمت رودخانه، دروازه، برجهای ۳ طبقه، و اطراف مسجد و جماعت خانه را نیز از مشبک سنگ ساخته‌اند (همو، تصویر۱۷۸؛ «زندگی...[۱۰]»، تصویر).

سنگ‌تراشی

افزون بر کاربرد گستردۀ سنگِ پاک‌تراش در نمای تاج محل، از سنگ تراش خوردۀ حجم‌دار نیز به شكلهای گوناگون در داخل و خارج بناها استفاده شده است. زیر گنبد آرامگاه و همچنین زیر طاقهای مجموعه با كاربندی سنگ تزیین شده‌اند. چتریها، چوکهندها و منارچه‌های بنا كه ارتفاع آنها از سطح دیوار بلندتر است، گنبدهای كوچك تزیین شده با گل لوتوس تراشیده از مرمر سفید دارند. مناره‌ها نیز در بخش زینه، دارای تزیین سنگی هستند. حوض وسط باغ در گوشه‌ها نقشهای تزیینی از سنگ مرمر سفید دارد (نوو، تصویرهای۱۱۱, ۱۲۷, ۱۷۳, ۱۸۴؛ «بازدید»، «چهار باغ...[۱۱]»، تصویر).

ازارۀ داخل آرامگاه

نقاشی

داخل بنای مسجد، جماعت‌خانه و دروازه از ازاره تا سقف را نقشهای گیاهی سفید بر روی گچ به رنگ قرمزهندی (هرمیچی) زینت داده است. برای اجرا، طرح را ابتدا با خط انداختن بر روی گچِ نمدار گود، و سپس رنگ‌آمیزی می‌كرده‌اند (نات، «رنگها...[۱۲]»، ۶۲، «جنبه‌هایی»، ۱۳۸؛ لال، «تاج محل و حماسه»، ۸۴).

مآخذ

چغتایی، محمد عبدالله، تاج محل(آگره)،لاهور، ۱۹۶۳م؛ حسن بن لطافت، «تاریخ تاج محل، دهلی، ۱۳۱۸ق»، «تاج محل...» (نك‌ : مل‌ ‌، نات)؛ غروی، مهدی، «تاج محل»، هنر ومردم، تهران، ۱۳۴۸ش، شم‌ ‌۸۱؛ كنبو، محمد صالح، عمل صالح (شاه‌جهان‌نامه)، به كوشش غلام یزدانی و وحید قریشی، لاهور، ۱۹۶۷م؛ لاهـوری، عبدالحمیـد، بادشاهنامه، به كوشش كبیرالدین احمد و عبدالرحیم، كلكتـه، ۱۸۶۸م؛ مغل بیگ، «تاریخ تاج محل، دهلی، ۱۸۷۸م»، «تاج محل...» (نك‌ : مل‌ ، نات)؛ نیز

Asher, C.B., The New Cambridge History of India, Cambridge , 1992, vol. I(4); Begley, W.E., «Amānat Khān and the Calligraphy on the Tāj Mahal», Kunst des Orients, Wiesbaden, 1978, vol. XII(1 / 2); Brown, P., Indian Architecture, Islamic Period, Bombay, 1956; Explore the Taj Mahal, www.taj-mahal.net; Lall, J., Taj Mahal and the Glory of Mughal Agra, New Delhi, 1991; id, Taj Mahal and the Saga of The Great Mughals, Singapore,1994; Latif, M., Agra, Historical and Descriptive, Calcutta, 1896; LiveIndia.com, Liveindia.com / tajmahal; Nath , R., Colour Decoration in Mughal Architecture, Bombay, 1969; id, Some Aspects of Mughal Architecture, New Delhi, 1976; id, The Tajmahal and its Incarnation, Jaipour, 1985; Nou, J.L. et al., Taj Mahal, Paris, 1993; Okada, A. et al., ibid; Tavernier, J.B., Travels in India, tr. V. Ball et al., London, 1925 .

فریبا افتخار