اختیار منشی

اِخْتیارِ مُنْشی‌، خواجه‌ اختیار بن علی‌ گنابادی‌ منشی‌، نامدارترین‌ خوشنویس‌ قلم‌ تعلیق‌ ایران‌ (زنده‌ در 970ق‌/ 1563م‌).
وی‌ در گناباد زاده‌ شد و در هرات‌ زیست‌ و در برخی‌ از رقمهایش‌ به‌ نسبت «جنابدی‌» خود و كتابت‌ در هرات‌ اشاره‌ دارد (نك‌ : آثار در همین‌ مقاله‌). با اینهمه‌، گردآورندۀ گلستان‌ هنر نه‌تنها بر هروی‌ بودن‌ او پای‌ فشرده‌، بلكه‌ بر آن‌ است‌ كه‌ وی‌ هرگز از هرات‌ بیرون‌ نیامده‌ و مدت‌ 30 سال‌ در دستگاه‌ حكومتی‌ سلطان محمدمیرزا صفوی‌ در هرات‌ به‌كار منشی‌گری‌ مشغول‌ بوده‌ و «به‌ غایت‌ نازك و صاف‌» می‌نوشته‌ و از او آثار بسیار و قطعه‌های‌ بی‌شمار برجا مانده‌ است‌ (قاضی‌ احمد، 49). در نادرستی‌ نسبت‌ هروی‌ وی‌ جای‌ دودلی‌ نیست‌ و از آثار «بسیار و بی‌شمار» او نیز جز اندكی‌ بر جای‌ نمانده‌ است‌. این‌ كمبود را یا باید به‌ حساب‌ گزافه‌گویی‌ قاضی‌احمد گذاشت‌، یا به‌ سبب‌ رویدادهایی‌ دانست‌ كه‌ پس‌ از او بر هرات‌ گذشته‌ است‌. اما آثار تاریخ‌دار وی‌ میان‌ سالهای‌ 949-970ق‌ نوشته‌ شده‌ كه‌ همزمان‌ با سالهای‌ حكومت‌ سلطان‌ محمد میرزا بزرگ‌ترین‌ فرزند شاه‌ طهماسب‌ بر خراسان‌ میان‌ سالهای‌ 943- 979ق‌/ 1536-1571م‌ است‌ (نك‌ : اسكندربیك‌، 1/ 65، 125-126؛ فسایی‌، 1/ 410).
به‌كار بردن‌ لقب «سلطانی‌» یا صفت «دولتخواه‌» در برخی‌ از رقمهای‌ او می‌تواند نشانه‌ای‌ از نزدیكی‌ وی‌ با دستگاه‌ حكومتی‌ سلطان‌ محمد میرزا باشد (نك‌ : آثار در همین‌ مقاله‌) . نوشتۀ قاضی احمد، در نیمۀ سدۀ 13ق‌ بدون‌ كم‌وكاست‌ به‌ رسالۀ «تذكرة الخطاطین‌» محمد یوسف‌ لاهیجی‌ (ص‌ 229) و سپس‌ به‌ تذكرۀ خوشنویسان‌ سپهر منتقل‌ شده‌، و او نیز تاریخ‌ 990ق‌ را به‌ عنوان‌ سال‌ درگذشت‌ اختیار منشی از خود به‌ آن‌ افزوده‌ است‌ (ص‌ 63). پیش‌ از معرفی و چاپ‌ نسخه‌های گلستان‌ هنر، تذكره‌نویسان‌ خط یا تنها به‌ یاد نام‌ خواجه‌ اختیار بسنده‌ كرده‌، و یا زندگی‌ او را با قاضی‌ اختیارالدین‌ تربتی‌ (ه‌ م‌) درآمیخته‌اند. مصطفی‌ عالی‌ در پایان‌ سدۀ 10ق‌ بدون‌ ذكر زمان‌ زندگی‌، وی‌ را در ردۀ ناموران‌ قلم‌ دیوانی‌ [تعلیق‌] آورده‌، و او را «منشی‌ نامدار و انشاگر بلند اشتهار» خوانده‌ است‌ (ص‌ 60). ابوالفضل‌ علامی‌ (1/ 75) در آغاز سدۀ 11ق‌ و نصرآبادی‌ (ص‌ 307) در پایان‌ همان‌ سده‌ او را در شمار ناموران‌ و استادان‌ قلم‌ تعلیق‌ آورده‌اند.
بختاورخان‌ در نیمۀ دوم‌ سدۀ 11ق‌ او را در كتابت‌ قلم‌ تعلیق «شهرۀ روزگار و منشی‌ الممالك‌ سلطان‌ حسین‌ میرزا» دانسته‌ است‌ و به‌ سبب‌ نزدیكی‌ با امیرعلیشیرنوایی‌ دارای‌ ارج‌ و اعتبار می‌شمارد (2/ 475- 476). ظاهراً آگاهی‌ او آمیزه‌ای‌ از گزارش‌ مصطفی عالی‌ دربارۀ اختیار منشی‌ و میرخواند دربارۀ قاضی‌ اختیارالدین‌ است‌. میرزا حبیب‌ اصفهانی‌ به‌ پیروی‌ از مصطفی‌ عالی‌ نام وی‌ را در گروه‌ تعلیق‌ و دیوانی و چپ‌نویسان‌ ایرانی‌ آورده‌، و او را قاضی‌ و مؤلف‌ نیز دانسته‌ است‌ (خط و خطاطان‌، 251).
آشكار است‌ كه‌ این‌ لغزش‌ از نوشتۀ بختاورخان‌ آغاز شده‌، و درآمیختگی‌ سرگذشت‌ اختیار منشی‌ با قاضی‌ اختیارالدین‌ به‌ آثار دیگر تذكره‌نویسان‌ سده‌های‌ بعد و سپس‌ عصر حاضر راه‌ یافته‌ است‌. از معاصران‌، مستقیم‌ زاده‌ (ص‌ 110) و محمدشفیع‌ (1/ 200) این‌ اشتباه‌ را تكرار كرده‌اند. بیانی‌ نیز به‌ پیروی‌ از آنان‌ به‌ هنگام‌ نوشتن‌ نخستین‌ شرح‌ حال‌ اختیار منشی‌، وی‌ را با اختیارالدین‌ تربتی‌ یك‌ تن‌ پنداشته‌ است‌ (فهرست‌ ...، 109-110)، اما همو 11 سال‌ بعد در كارنامۀ بزرگان‌ ایران‌ (ص‌ 112-113) و سپس‌ در دایرةالمعارف فارسی‌ (كه‌ احتمالاً به‌ قلم‌ او است‌، نك‌ : ذیل‌ اختیارالدین حسن‌ بن‌ علی‌) شرح‌ احوال‌ آن‌ دو را از هم‌ جدا ساخته‌، اما قاضی‌ را نیز در ردۀ تعلیق‌نویسان‌ زبردست‌ به‌شمار آورده‌، و حتی‌ نسخه‌ای‌ از منشآت‌ او را به‌ قلم‌ زیبای‌ تعلیق‌ در كتابخانۀ پیشین‌ سلطنتی‌ تهران‌ معرفی‌ كرده‌ است‌. این‌ نسخه‌ كه‌ به شمارۀ 657 در كتابخانۀ یاد شده‌ موجود است‌، نمی‌تواند به‌ قلم‌ هیچ‌یك‌ از دو تن‌ یاد شده‌ باشد، زیرا:
1. در پایان‌ نسخه‌ چنین‌ نوشته‌ شده‌ است‌: «در محلی‌ كه‌ به‌ جهت‌ حوادث‌ روزگار به‌ ولایت‌زاوه‌ و محولات‌ اتفاق‌ افتاده‌ بود، این‌ چند كلمه‌ مرقوم‌ شد. كتبه‌ علی‌ الطریق‌ السرعة و الاستعجال‌ اختیارالدین‌ حسن‌ المنشی‌ غفر ذنوبه‌ و ستر عیوبه‌ فی‌ عاشر شهر جمادی‌الثانی‌ سنۀ 935» (مكاتیب‌ ...، 32). بیانی از وجود نسبت «جنابدی‌» در رقم‌ این‌ اثر یاد می‌كند (فهرست‌،110)، اما چنین نسبتی در آن‌ دیده‌ نمی‌شود. دیگر آنكه‌ نسخه‌ در 935ق كتابت‌ شده‌ است‌، یعنی 7 سال‌ پس‌ از درگذشت‌ قاضی اختیارالدین‌ تربتی‌. روشن‌ است‌ كه‌ این‌ اثر نمی‌تواند به‌ قلم‌ قاضی باشد. همچنانكه‌ به‌ علتهایی چند از آن‌ اختیار منشی نیز نمی‌تواند باشد، زیرا او همه‌جا بر آثارش «اختیار المنشی‌» یا «اختیار بن‌ علی المنشی‌» رقم‌ كرده‌ است‌.این‌ بدان‌معنی‌ است‌ كه‌ نام‌ وی‌ اختیار و نام پدرش‌ علی‌بوده‌، در حالی‌ كه‌ در اثر اخیر كاتب‌ نام‌ خود را حسن‌ و لقبش‌ را اختیارالدین‌ نوشته‌ است‌.

2. خط نسخه‌ نه‌تنها از امتیازات‌ خط اختیار منشی‌ بی‌بهره‌ است‌، كه‌ در آن‌ عدم‌ رعایت‌ قواعد خوشنویسی‌ به‌چشم‌ می‌خورد و نبود تناسب و یكدستی‌ در كتابت‌ حروف‌ و كلمات‌ در آن‌ آشكار است‌. به‌كار بردن‌ جملۀ «كتبه‌ علی‌ الطریق‌ السرعة و الاستعجال‌» در پایان‌ نسخه‌ از سوی‌ كاتب‌ برای‌ موجه‌ نشان‌ دادن‌ همین‌ امر به‌ نظر می‌رسد.
3. فاصلۀ طولانی 14 ساله‌ میان‌ كتابت‌ این‌ اثر تا نخستین‌ اثر تاریخ‌دار او [949ق‌] غیرطبیعی است‌. در حالی كه‌ از تاریخ‌ اخیر تا 970ق‌ واپسین‌ اثر تاریخ‌دار وی‌، آثار تقریباً تسلسل‌ دارند. شاید برپایۀ همین‌ شواهد و دودلی در اصالت‌ این‌ اثر بوده‌ كه‌ بیانی تنها در نخستین‌ شرح‌ حال‌ اختیار منشی به‌ این‌ اثر استناد جسته‌، و عمر هنری او را بین‌ سالهای 935-970ق دانسته‌ است‌ (همانجا)، اما در شرح‌ حالهای دیگر از نسبت‌ دادن‌ این‌ نسخه‌ به‌ او خودداری می‌كند (قس‌: همو، كارنامه‌، همانجا؛ دایرةالمعارف‌ فارسی‌).
بررسی آثار هنری‌ اختیار منشی‌ نشان‌ می‌دهد كه‌ هر چند وی‌ در دستگاه‌ حكومتی سلطان‌ محمدمیرزا در هرات‌ به‌ كار منشی‌گری‌ اشتغال‌ داشته‌، اما آنچه‌ از او به‌ عنوان‌ دست‌نوشته‌های‌ پرارزش‌ و والای هنری‌ برجای‌ مانده‌، همگی‌ نمایندۀ محیط فرهنگی‌ پایان‌ عصر تیموریان‌، به‌ویژه‌ دربار سلطان‌ حسین‌ بایقرا و امیر علیشیر نوایی‌ است‌. مرقعها و قطعه‌های اندك‌ برجای‌مانده‌ از او بیشتر دربردارندۀ مفاد منشآت‌ و نامه‌های‌ سلطان‌ حسین‌ میرزا به‌ پادشاهان‌ و امیران‌ همزمان‌ خود چون‌ یعقوب‌بیك‌ آق‌ قویونلو، پادشاه شروان‌، والی‌ هند...، بزرگان‌ و علمای‌ معاصر وی‌، یا آثار منثور و اشعار نویسندگان و گویندگان‌ ناموری‌ چون‌ خواجه‌ عبدالله‌ انصاری، عبدالرحمان جامی‌، سعدی‌، یا عبدالحی‌ منشی‌ و جز آنهاست‌.

آثار

1. مرقع‌، منشآت‌، به‌ قلم‌ تعلیق‌ نیم‌ دو دانگ‌ ممتاز، 28 صفحه‌، هر صفحه‌ 5 سطر، اندازه‌: 5/ 17×5/ 29 سانتی‌متر، كاغذ سمرقندی‌، صفحات‌ متن و حاشیه شده‌، جدول‌ زرین‌، حاشیه‌ حنایی‌. با یك‌ سر لوح‌ مذهب‌ مرصع عالی و رقم‌ و تاریخ «كتبه‌ اختیار المنشی فی سابع‌ شهر شعبان‌ المعظم سنۀ 949 غفر ذنوبه‌ و ستر عیوبه‌». با جلد ساغری مشكی‌، حاشیه زنجیرۀ گل‌ طلایی (بیانی‌، فهرست‌، 109-110؛ یادداشت‌ مؤلف‌).
2. قطعه‌ای به‌ قلم‌ نیم‌ دو دانگ‌ ممتاز بین‌ السطور آراسته‌ با گل‌ و بوتۀ زرین و رنگین‌، با رقم‌ و تاریخ «مشقه‌ العبد الفقیر الحقیر اختیار المنشی 952». قطعۀ چهارم‌ از مرقع‌ شمارۀ 658 به‌ اندازۀ 20×32 سانتی‌متر در كتابخانۀ كاخ‌ ـ موزۀ گلستان‌.
3. قطعه‌ای‌ به‌ قلم‌ تعلیق‌ نیم‌ دو دانگ‌ ممتاز با رقم‌ و تاریخ «حرره العبد الفقیر اختیار المنشی‌ ببلدة هراة فی‌ شهور سنة 953». قطعۀ دوازدهم‌ همان‌ مرقع‌.
4. قطعه‌ای به قلم‌ تعلیق‌ نیم‌ دو دانگ‌ ممتاز با رقم‌ و تاریخ «مشقه‌ العبد الفقیر اختیارالمنشی فی شهور سنة 954 ببلدة طیبة هراة» (حبیب‌، تذكره‌...، 172).
5. قطعه‌ای‌ به قلم‌ تعلیق‌ نیم‌ دو دانگ‌ ممتاز با رقم‌ و تاریخ «مشقه‌ الفقیر الحقیر الداعی‌ اختیار المنشی‌ غفر ذنوبه‌ و سترعیوبه‌ ببلدة هراة فی‌ شهور 955 بعد از دعای‌ نماز فطر مرقوم‌ گشت‌». قطعۀ نوزدهم‌ از مرقع شمارۀ 658 در كتابخانۀ كاخ‌ ـ موزۀ گلستان‌.
6. قطعه‌ای‌ به‌ قلم‌ تعلیق‌ نیم‌ دو دانگ‌ ممتاز با رقم‌ و تاریخ «مشقه‌ العبد الفقیر الحقیر الداعی‌ اختیار المنشی‌ السلطانی‌ فی‌ شهور 957 ببلدة هراة». قطعۀ پنجم‌ همان‌ مرقع‌.
7. مرقع‌، منشآت‌، به قلم‌ تعلیق‌ نیم‌ دو دانگ‌ ممتاز، رنگه‌نویسی‌ با مركب‌، زر، سفیداب‌ محرّر به‌ لاجورد، صفحۀ 1 سه‌ سطر و بقیه‌ 5 سطر، به‌ اندازۀ 14×22 سانتی‌متر، كاغذ سمرقندی‌، 34 صفحه‌، صفحات‌ متن‌ و حاشیه‌ شده‌، حواشی‌ زر افشان‌، با یك‌ سر لوح‌ مذهب‌ مرصع‌. جلد ساغری‌ قهوه‌ای‌ سوخته‌، با طرح‌ لچك‌ ترنج‌ معرق‌ سر طبل‌ دار، با رقم‌ و تاریخ «مشقه‌ العبد اختیار المنشی‌ فی‌ شهور سنة 963». به‌ شمارۀ 174 در موزۀ رضا عباسی‌ تهران‌ (یادداشت‌ مؤلف‌).
8. قطعه‌ای به‌ قلم‌ تعلیق‌ نیم‌ دو دانگ‌ ممتاز با رقم‌ و تاریخ «مشقه‌ العبد الفقیر الحقیر اختیار المنشی‌ فی‌ شهور سنة 963 ببلدة هراة». قطعۀ ششم‌ مرقع‌ شمارۀ 658 .
9. مرقع‌، منشآت‌، به قلم‌ تعلیق‌ نیم‌ دو دانگ‌ ممتاز، رنگه‌نویسی‌ با مركب‌، زر، شنگرف‌، لاجورد و بنفشه‌، هر صفحه‌ 4 تا 7 سطر ساده‌ و چلیپانویسی‌، اندازه‌ 5/ 15×5/ 24 سانتی‌متر، كاغذ سمرقندی متن‌ و حاشیه‌ شده‌ با جدول زرین‌، 15 ورق‌، حاشیه‌ها كاغذهای‌ رنگارنگ‌ آراسته‌ با طرحهای‌ گوناگون‌ اسلیمی‌ و بندی‌ زرین‌ استادانه‌، با یك سر لوح‌ مذهب‌ مرصع‌ عالی‌ درون‌ كتیبه‌ سر لوح‌ بسمله‌ به‌ قلم‌ نستعلیق خوش‌ محرّر به‌ سفیداب‌. جلد مقوا با روكش‌ ابری‌ نارنجی‌ افشان‌ زرین‌. با رقم‌ و تاریخ «حرره العبد الداعی‌ اختیار المنشی‌ بن‌ علی‌ الجنابدی‌ فی‌ شهور سنة 964». در یك مجموعۀ خصوصی‌ در تهران‌ (بیانی‌، دست‌نوشته‌ها؛ یادداشت‌ مؤلف‌).
10. قطعه‌ای به‌ قلم‌ تعلیق‌ نیم‌ دو دانگ‌ ممتاز با مركب‌ بر زمینۀ طلایی‌ با رقم‌ و تاریخ «حرره‌ العبد الفقیر الحقیر الداعی اختیار المنشی‌ فی‌ سنة 964 ببلدة طیبة هراة». قطعۀ هفدهم‌ مرقع شمارۀ 658 در كتابخانۀ كاخ‌ ـ موزۀ گلستان‌.
11. مرقع، منشآت‌، به‌ قلم‌ تعلیق نیم‌ دو دانگ‌ ممتاز، رنگه‌نویسی‌ با مركب‌، سفیداب‌، زر و شنگرف‌، هر صفحه‌ 5 یا 6 سطر چلیپا، 5/ 14×23 سانتی‌متر، كاغذ سمرقندی‌ رنگین‌ با جدول‌ زرین‌، 23 ورق‌، صفحات‌ متن‌ و حاشیه‌ شده‌، هر صفحه‌ دارای‌ دو لچكی‌ مذهب‌ عالی‌ با طرح‌ اسلیمی‌ در دو گوشه‌، حاشیه‌ها رنگین‌ زرافشان‌، با رقم‌ و تاریخ «حرره‌ اختیار المنشی‌ فی‌ شهر جمادی‌الاولی‌ 965». جلد مقوا با روكش‌ ابری‌ زرافشان‌ فرسوده‌. در یك‌ مجموعۀ خصوصی‌، تهران‌ (بیانی‌، دست‌نوشته‌ها؛ یادداشت‌ مؤلف‌).
12. قطعه‌ای‌ به‌ قلم‌ تعلیق‌ نیم‌ دودانگ‌ ممتاز بین‌ السطور طلا اندازی‌ شده‌، با رقم‌ و تاریخ «حرره‌ العبد الفقیر الحقیر الداعی‌ اختیار المنشی‌ غفر ذنوبه‌... فی‌ شهور سنة 965». قطعۀ 22 مرقع‌ شمارۀ 658.
13. قطعه‌ای‌ به‌ قلم‌ تعلیق‌ نیم‌ دودانگ‌ ممتاز، با رقم‌ و تاریخ «مشقه العبد الفقیر الحقیر اختیار المنشی‌ فی‌ شهور سنة 966 ببلدة هراة». قطعۀ یازدهم‌.
14. قطعه‌ای‌ به‌ قلم‌ تعلیق‌ نیم‌ دو دانگ‌ ممتاز، رنگه‌نویسی‌ به‌ زر بر زمینۀ شنگرف بین‌ السطور و حواشی‌ طلااندازی‌ شده‌، 5/ 6×12 سانتی‌متر. با رقم و تاریخ «حرره‌ اختیار المنشی‌ 968». در موزۀ هنرهای‌ تزیینی‌ ایران‌، تهران‌ (یادداشت‌ مؤلف‌).
15. قطعه‌ای‌ به‌ قلم‌ تعلیق‌ نیم‌ دو دانگ‌ ممتاز با رقم‌ و تاریخ «نقل‌ من‌ خط حضرت‌ استاد الخط و الانشاء خواجه‌ تاج‌السلمانی‌ فی‌ شهور سنة 970». قطعۀ دوم‌ همان‌ مرقع‌.
16. مرقع‌، منشآت‌، به‌قلم‌ تعلیق‌ نیم‌ دودانگ‌ ممتاز، 30 صفحه‌، هر صفحه‌ 5 سطر 5/ 13×5/ 21 سانتی‌متر. كاغذ ختایی‌، صفحات‌ متن‌ و حاشیه‌ شده‌، با جدولهای چندگانۀ زرین‌ و رنگی‌، بین‌ السطور بیشتر سطرها طلااندازی مذهب‌ منقش‌، هر صفحه‌ دارای دو لچكی مذهب‌ مرصع‌ در گوشه‌ها، صفحۀ آغاز دارای یك‌ سر لوح‌ مذهب‌ مرصع‌ عالی‌، جلد میشن‌ ماشی آراسته‌ با حاشیۀ گل‌ و برگ‌ طلایی‌، با رقم‌ و تاریخ «حرره‌ العبد الفقیر الحقیر اختیار المنشی فی شهور سنة 970». به‌ شمارۀ 656 در كتابخانۀ كاخ‌ ـ موزۀ گلستان‌ (بیانی‌، فهرست‌، 109؛ یادداشت‌ مؤلف‌).
17. مرقع‌، منشآت‌، به‌ قلم‌ تعلیق‌ نیم‌ دو دانگ‌ عالی‌، 12 ورق‌، 9×5/ 14 سانتی‌متر، صفحات‌ متن‌ و حاشیه‌ شده‌ با جدولهای‌ چند گانۀ زرین‌ و رنگین‌، حاشیه‌ها زرافشان‌، با یك‌ سر لوح‌ مذهب‌ مرصع‌ عالی‌ در میان‌ آن‌ عنوان «كتاب‌ التمثیل‌» به‌ قلم‌ نستعلیق‌. جلد روغنی‌ مذهب‌، با رقم «حرره‌ العبد الفقیر اختیار المنشی‌ بن‌ علی الجنابدی‌». موجود در كتابخانۀ مجلس‌ شورای‌ اسلامی‌ (شورا، 15/ 76، 16/ 159؛ یادداشت‌ مؤلف‌).
18. قطعه‌ای‌ به‌ قلم‌ تعلیق‌ نیم‌ دو دانگ‌ ممتاز با رقم «العبد الفقیر الحقیر اختیار المنشی‌ غفر ذنوبه‌ ببلدة هراة». قطعۀ اول‌ از مرقع‌ شمارۀ 658، در كتابخانۀ كاخ‌ ـ موزۀ گلستان‌.
19. قطعه‌ای‌ به‌ قلم‌ تعلیق‌ نیم‌ دو دانگ‌ ممتاز با رقم «بندۀ دولتخواه‌ داعی‌ اختیار المنشی‌ غفر ذنوبه‌ و سترعیوبه‌». قطعۀ نهم‌ از همان‌ مرقع‌.
20. قطعه‌ای‌ به‌ قلم‌ تعلیق‌ نیم‌ دو دانگ‌ ممتاز با رقم «مشقه‌ العبد الحقیر اختیار المنشی‌». قطعۀ دهم‌ از همان‌ مرقع‌.
21. قطعه‌ای‌ به‌ قلم‌ تعلیق‌ نیم‌ دو دانگ‌ ممتاز با رقم «حرره‌ العبد الفقیر الحقیر اختیار المنشی‌». قطعۀ چهاردهم‌ از همان‌ مرقع‌.
22. قطعه‌ای‌ به قلم‌ نیم‌ دو دانگ‌ ممتاز، بین‌ السطور طلااندازی‌ شده‌، با رقم «حرره‌ العبد الفقیر الحقیر اختیار المنشی‌ ببلدة طیبة هراة». قطعۀ بیست‌ و یكم‌ از همان‌ مرقع‌.
23. قطعه‌ای به‌ قلم‌ تعلیق‌ نیم‌ دو دانگ‌ ممتاز با رقم «مشقه‌ العبد الفقیر الحقیر اختیار المنشی غفر ذنوبه‌ و سترعیوبه‌ ببلدة هراة». از مجموعۀ مهدی بیانی‌، اكنون‌ در موزۀ هنرهای تزیینی ایران‌ (بیانی‌، كارنامه‌، 479؛ یادداشت‌ مؤلف‌).

شاگردان‌ و پیروان‌

خواجه‌ ملك‌ محمدمنشی و ملا افضل‌ همتی بافقی را در ردۀ شاگردان‌ بدون‌ واسطۀ اختیار منشی برشمرده‌اند (قاضی احمد، 53؛ نصرآبادی‌، 307). شماری از خوشنویسان‌ قلم‌ تعلیق‌ در سده‌های بعد نیز از پیروان‌ شیوۀ او بوده‌اند، از جمله‌ علی محمد شیرازی متخلص‌ به «مَحْرَم‌» (زنده‌ در 1275ق‌) كه‌ نوشته‌اند افزون‌ بر شاعری و آگاهی بر صرف‌ و نحو و حكمت‌، اقسام‌ اقلام‌ خط را خوش‌ می‌نوشت‌ (دیوان‌ بیگی‌، 3/ 1546؛ قس‌: فسایی‌، 2/ 1178-1179)، اما در كتابت‌ تعلیق‌ به‌ویژه‌ به‌ شیوۀ خواجه‌ و نقل از او توانا بوده‌ است‌ (بیانی‌، احوال‌ و آثار... 1/ 480-481). دیگری محمدمحسن‌ طباطبایی نایینی از خوشنویسان‌ سدۀ 13ق‌ است‌. از وی مرقعی شامل‌ 7 رقعه‌ با قلمهای شكسته‌ و تعلیق‌ خوش‌ در كتابخانۀ آستان‌ قدس‌ رضوی باقی است‌ كه‌ از خطوط درویش‌ و اختیار مشق‌ كرده‌ است‌. وی پس‌ از نقل‌ قطعه‌ای به قلم‌ تعلیق از اختیار با رقم «العبد الحقیر اختیار المنشی السلطانی ببلدة هراة» می‌نویسد: «خواستم‌ نقلی از خط استادان‌ فن‌ كنم نتوانستم‌ از عهده‌ برآیم‌» (همان‌، 4/ 259). علی‌اصغر باصرالدوله‌ نیز در 1320ق‌ در تبریز برای محمدعلی میرزا ولیعهد از روی آثار اختیار منشی مرقعی از منشآت‌ به‌ شیوۀ خط وی نوشته‌ است‌ (یادداشت‌ مؤلف‌).

مآخذ

ابوالفضل‌ علامی‌، آیین‌ اكبری‌، لكهنو، 1893م‌؛
اسكندربیك‌ منشی‌، عالم‌ آرای عباسی‌، تهران‌، 1350ش‌؛
بختاورخان‌، محمد، مرآة العالم‌: تاریخ‌ اورنگ‌ زیب‌، به‌كوشش‌ ساجده‌ س‌ . علوی‌، لاهور، 1979م‌؛
بیانی‌، مهدی‌، احوال‌ و آثار خوشنویسان‌، تهران‌، 1345- 1358ش‌؛
همو، دست‌نوشته‌های منتشر نشده‌؛
همو، فهرست‌ نمونۀ خطوط خوش‌ كتابخانۀ شاهنشاهی [سابق‌] ایران‌، تهران‌، 1329ش‌؛
همو، كارنامۀ بزرگان‌ ایران‌، تهران‌، 1340ش‌؛
حبیب‌ اصفهانی‌، تذكرۀ خط و خطاطان‌، ترجمۀ رحیم‌ چاوش‌ اكبری‌، تهران‌، 1369ش‌؛
همو، خط و خطاطان‌، قسطنطنیه‌، 1305ق‌؛
دایرةالمعارف‌ فارسی‌؛
دیوان‌ بیگی شیرازی‌، احمد، حدیقةالشعراء، تهران‌، 1364-1366ش‌؛
سپهر، هدایت‌الله‌، تذكرةخوشنویسان‌، تهران‌، انتشارات‌ یساولی‌؛
شورا، خطی‌؛
عالی‌، مصطفی‌، مناقب‌ هنروران‌، استانبول‌، 1926م‌؛
فسایی‌، حسن‌، فارس‌نامۀ ناصری‌، تهران‌، 1367ش‌؛
قاضی احمد قمی‌، گلستان‌ هنر، به‌كوشش‌ احمد سهیلی خوانساری‌، تهران‌، 1352ش‌؛
لاهیجی‌، محمدیوسف‌، «تذكرة الخطاطین‌»، همراه‌ تذكرۀ خط و خطاطان‌ (نك‌ : هم‌ ، حبیب‌ اصفهانی‌)؛
محمدشفیع‌، مقالات‌، به‌كوشش‌ احمد ربانی‌، لاهور، 1967م‌؛
مستقیم‌زاده‌، سلیمان‌، تحفة الخطاطین‌، استانبول‌، 1928م‌؛
مكاتیب‌ سلطان‌ حسین‌ میرزا بایقرا، نسخۀ خطی كاخ‌ ـ موزۀ گلستان‌، شم‌ 657؛
نصرآبادی‌، محمدطاهر، تذكره‌، به‌كوشش‌ وحید دستگردی‌، تهران‌، 1361ش‌؛
یادداشتهای مؤلف‌.

محمدحسن‌ سمسار