اختیارالدین تربتی

اِخْتیارُالدّینِ تُرْبَتی‌، حسن‌ بن‌ غیاث‌الدین‌ حسینی مشهور به‌ قاضی اختیار، قاضی‌، فقیه‌، ادیب و شاعر (د 928ق‌/ 1522م‌) . در زاوه‌ (تربت حیدریه‌) زاده‌ شد، در جوانی به‌ دارالسلطنۀ هرات‌ رفت‌، در آن شهر دانش‌ دین‌ آموخت و در اندك‌ مدتی ترقی بسیار كرد (میرخواند، 7/ 292-293؛ خواندمیر، حبیب‌ السیر، 4/ 355).
علیشیر نوایی‌ (844 -906ق‌) در مجالس‌ النفایس‌ (تركی‌، ذیل‌ سیداختیار) از وی‌ با نام‌ «سید اختیار» یاد می‌كند و او را جوانی‌ خوش‌طبع‌ و نیك‌ رفتار می‌خواند كه‌ در دارالقضای‌ مولانا نظام‌الدین‌ (د 900ق‌) تحریر سجلات‌ و قبالات‌ بدو محول‌ بوده‌، و در عربیت‌ و فقه‌ شهرت‌ داشته‌ است‌. وی‌ اختیارالدین‌ را سزاوار این‌ شهرت‌ دانسته‌، می‌نویسد كه‌ او به‌ تألیف‌ كتابی‌ سرگرم‌ است‌ كه میزان‌ شایستگیش‌ پس‌ از پایان‌ این‌ تصنیف‌ روشن‌ خواهد شد. او كسانی‌ را كه‌ بر اختیارالدین‌ خرده‌ می‌گرفته‌اند كه‌ زحمت‌ بسیار می‌كشیده‌ تا دستار خود را دانشمندانه‌ ببندد، «خبیث‌» خوانده‌، می‌نویسد: «هیچ‌كس‌ نیست‌ كه‌ از زخم‌ زبان‌ آنان‌ رهایی‌ داشته‌ باشد». وی‌ در پایان‌ دو بیت‌ شعر حاوی‌ ماده‌ تاریخ «ساقی‌ كوثر» (= 897) از سروده‌های‌ او آورده‌ است‌ (همانجا).
خواندمیر دربارۀ اختیارالدین‌ می‌نویسد: «در نوشتن‌ فتوا و تحریر صكوك‌ .. و در فن‌ انشا و معما صاحب وقوف‌» بود (همانجا). وی در اواخر روزگار پادشاهی‌ سلطان حسین‌ میرزا بایقرا (873-911ق‌) به‌ منصب‌ قضای‌ هرات‌ رسید و به‌ سبب‌ داشتن‌ فضل‌ و زیركی‌ و دینداری‌، منزلتش‌ فزونی‌ یافت‌ و سرآمد تمامی‌ قضات‌ هرات‌ شد (همان‌، 4/ 355- 356). همو با ستایش‌ از منشهای‌ پسندیدۀ وی‌ به‌ توجه‌ امیرعلیشیرنوایی نسبت‌ به‌ او و مدیحه‌های‌ او در وصف‌ علیشیر اشاره‌ دارد و می‌نویسد: به‌ یمن‌ مرحمت‌ امیر در مدرسه‌های‌ خواجه‌ ملك‌ زرگر و اخلاصیۀ هرات‌ به‌ تدریس‌ سرگرم‌ است‌ (فصلی‌ از ...، 43، 44).
ظهیرالدین‌ بابر دقت‌ اختیارالدین‌ را در كار داوری‌، و نیز تیزهوشی وی‌ را ستوده‌ است‌ و دربارۀ او می‌نویسد: «قضا را خوب كرد» و در دیداری‌ كه‌ با من‌ در مَرغاب‌ داشت‌، از خط بابری سخن‌ به‌ میان‌ آمد. مفردات‌ آن‌را طلبید، من‌ نوشتم‌ و در همان‌ مجلس‌ مفردات‌ را خواند و قواعد را دانست‌ و به‌ آن‌ خط «چیزها نوشت‌» (ص‌ 113).
داوری‌ سام‌ میرزا دربارۀ اختیارالدین‌ به‌گونه‌ای‌ دیگر است‌. وی‌ می‌نویسد كه‌ او به‌ زر اندوزی‌ و امساك‌ شهرت‌ داشت‌، اما «خالی از فضلی‌ نبود» و در شعر از دیگران‌ پیشی‌ می‌گرفت‌ (ص‌ 49).
پس از تصرف‌ هرات‌ (913 ق‌) به‌ دست‌ محمدخان‌ شیبانی‌، قاضی اختیار همچنان‌ در جایگاه‌ خویش‌ برقرار ماند و پس‌ از كشته‌شدن‌ محمدخان‌ (916 ق‌) به‌ دست‌ شاه‌ اسماعیل‌ اول‌ صفوی‌، به‌ زادگاه‌ خویش‌ بازگشت‌ و به‌ كشاورزی پرداخت‌ و در همانجا به‌ بیماری سوءالقنیه‌ (ضعف‌ عمومی بدن‌) درگذشت‌ و در آرامگاه‌ پدرانش‌ به‌ خاك‌ سپرده‌ شد (خواندمیر، حبیب‌ السیر، 4/ 356).
قاضی‌ اختیار در ساختن‌ ماده‌ تاریخ‌ به‌ ویژه‌ به‌ شعر چیره‌دست‌ بود. وجود ماده‌ تاریخهای بسیار در میان‌ آثار او برخی‌ از پژوهشگران معاصر را بر آن‌ داشته‌ كه‌ وی‌ را مانند بعضی‌ دانشوران‌ همزمانش‌ زیر نفوذ حروفیان‌ به‌شمار آورند (نك‌ : مركزی‌، 2/ 689، حاشیه‌).
قاضی اختیارالدین‌ را برخی از تذكره‌نویسان‌ از سدۀ 11ق‌ به‌ بعد در شمار خوشنویسان‌ قلم‌ تعلیق‌ آورده‌اند كه‌ خطاست‌، زیرا نه‌تنها هیچ‌یك‌ از نویسندگان‌ همزمانش‌ وی را خوشنویس‌ ندانسته‌اند، بلكه‌ هیچ‌ اثری كه‌ نشان‌ دهندۀ هنر خوشنویسی او باشد، نیز برجا نمانده‌ است‌. این‌ خطا از كتاب‌ مرآةالعالم‌ (تألیف‌ در نیمۀ دوم‌ سدۀ 11ق‌) آغاز شده‌ (بختاورخان‌، 2/ 475)، و با نسبت‌ دادن‌ كتابت‌ منشآتی از سوی مهدی بیانی به‌ او در سدۀ اخیر نیرو گرفته‌ است‌ (نك‌ : ص‌ 113؛ دایرةالمعارف‌ فارسی). در حالی‌كه‌ نسخه‌ای از مكاتیب‌ سلطان‌ حسین‌ میرزا بایقرا كه‌ كتابت‌ آن‌ به‌ او نسبت‌ داده‌ شده‌، و هم‌اكنون‌ در كتابخانۀ كاخ‌ - موزۀ گلستان‌ (شم‌ 657) نگاهداری می‌شود، در 935ق‌ كتابت‌ شده‌ است‌ (نك‌ : صفحۀ پایان‌ كتاب‌)، یعنی 7 سال‌ پس‌ از درگذشت‌ قاضی اختیار. بنابراین‌ در نادرستی این‌ نسبت‌ جای دو دلی نیست‌. این‌ لغزش‌ به‌سبب‌ در آمیختن‌ احوال‌ قاضی با اختیار منشی پدید آمده‌ است‌ (نك‌ : ه‌ د، اختیار منشی‌).

آثار

1. شرح‌ مقدمة الصلاة، كه‌ تفسیر و شرحی است‌ به‌ فارسی بر مثنوی مقدمۀ الصلاة مولانا شرف‌الدین‌ بخاری (سرودۀ 730ق‌) شامل‌ 10 باب‌ در آداب‌ وضو، نماز، روزه‌ و جز آن‌. تاریخ‌ تألیف‌ آن‌ 892ق‌ (ماده‌ تاریخ‌: «آخر سال‌») است‌. نسخه‌هایی از این‌ اثر در كتابخانۀ دیوان‌ هند لندن‌ و كتابخانۀ دولتی نسخه‌های شرقی مدرس (2 نسخه‌) نگهداری می‌شود (اته‌، I/ 1373-1375؛ چاندراسیك‌ هاران‌، II/ 633, III/ 934-935).
2. اساس الاقتباس‌، به‌ عربی‌، گزیده‌ای از آیات‌، اخبار، احادیث‌، امثال و حكم‌ منثور و منظوم‌ و جز آن‌، شامل‌ دیباچه‌ و بخشهایی كه‌ مؤلف آنها را كلمات‌، سطور و حروف‌ خوانده‌، و به‌ امیر علیشیر نوایی كه‌ از او در دیباچه‌ با جملۀ «سَمیّ اسدالله‌ الغالب‌» یاد می‌كند، تقدیم كرده‌ است‌. تاریخ‌ تألیف‌ آن‌ 897ق‌ به‌ ماده‌ تاریخهای «بتتمیمه‌» و «بسلخ رجب‌» است‌ (حاجی‌خلیفه‌، 1/ 74؛ آقابزرگ‌، 2/ 5؛ آستان‌، 7/ 196-199). برگزیدۀ آن‌ در 1863م‌ به كوشش یوسف‌ داوود، با عنوان‌ تنزیه‌ الالباب‌، در موصل‌، و تمامی‌ كتاب‌ در 1298ق‌ به‌ كوشش عبدالحافظ طائفی‌ در استانبول‌ و به‌ سالهای‌ 1316، 1323 و 1326ق‌ در قاهره‌ چاپ‌ شده‌ است‌.
نسخه‌های مختلف‌ این‌ اثر با نامهای‌ گوناگون‌ در كتابخانه‌ها یافت می‌شود: اوایل‌ التحریر (مركزی‌، 2/ 689 - 692)؛ نشر الطیب‌ فیما یلزم‌ للكاتب و الخطیب‌ (امین‌، 213-230)؛ جوامع‌ الكلم‌ (بیان‌ اصفهانی‌، 1/ 45-46)؛ اختیار الغیاثیة فی‌ فن‌ الانشاء (مینگانا، 1096-1097؛ GAL, S, II/ 256)؛ مقامات‌ حسینی‌ (GAL, II/ 245).
دور نیست كه‌ مجالس‌ الملوك‌ كه‌ تألیف‌ آن‌ را به‌ قاضی اختیار نسبت داده‌اند، نیز همین‌ اساس‌ الاقتباس‌، باشد. زیرا وی‌ در آغاز این‌ كتاب علم‌ بیان‌ و انشا را بهترین‌ یاور برای‌ دریافت‌ مطالب‌ عالیه‌... و رسیدن‌ به «مجالس‌ الملوك‌ و منازل‌ الاحرار» دانسته‌ است‌ (ص‌ 1).
3. مختارالاخیار علی‌ مذهب‌ المختار، در فتوا و قضا و آداب‌ و رسوم‌ آنها. قاضی اختیار در دیباچۀ این‌ اثر می‌نویسد: به‌هنگام‌ تصدی امور فتوا و تكفل‌ قضای هرات از وی خواسته‌ شد تا كتابی به‌ فارسی دربارۀ آداب‌ و رسوم‌ آن‌ امور بنویسد و وی مطالب‌ این‌ نسخه‌ را از كتابهای فتاوی بیرون كشیده‌، و نوشته‌ است‌ (منزوی‌، خطی‌، 3/ 2117). تاریخ‌ تألیف آن‌ 898ق‌ است‌ و نسخه‌هایی از آن‌ در كتابخانه‌های پاكستان‌ (همو، خطی‌ مشترك‌، 4/ 2446- 2448: 13 نسخه‌)، كتابخانۀ آستان‌ امیرالمؤمنین‌(ع‌) نجف‌ (همو، خطی‌، همانجا)، انجمن‌ آسیایی‌ بنگال‌ و كتابخانۀ بودلیان‌ (مارشال‌، 199) وجود دارد.
4. شرح‌ قصیدۀ معجزات‌، شرحی است بر قصیدۀ معجزات‌ پیامبر اسلام‌(ص‌) سرودۀ عبدالرحمان‌ جامی‌. تاریخ‌ تألیف‌ آن‌ 900ق‌ است‌ و نسخه‌ای‌ از آن‌ در كتابخانۀ مركزی‌ دانشگاه‌ تهران‌ وجود دارد (مركزی‌، 11/ 2033- 2035).
5. اخلاق همایونی‌، در علم‌ اخلاق‌ به‌ فارسی‌، در 912ق‌ برای بابر (د 937ق‌) تألیف شده‌ است‌. نسخه‌هایی از آن‌ در كتابخانۀ ملی پاریس ( بلوشه‌، II/ 37-38)، انجمن آسیایی بنگال‌ (3 نسخه‌)، كتابخانۀ بودلیان‌ (2 نسخه‌)، كتابخانۀ دانشگاه‌ پرینستون‌ و كتابخانۀ برلین (پرچ‌، 324-323؛ دانش‌پژوه‌، نشریه‌...، 1/ 214؛ مارشال‌، 199) موجود است‌.
6. دستور الوزراء، به فارسی‌، نگارش دیگری از اخلاق‌ همایونی‌ است كه‌ به‌نام‌ سلطان‌ سلیم‌خان‌ یكم‌ و میرزا شاه‌ حسین‌، در 926ق‌ تألیف شده‌ است‌. نسخه‌هایی از آن در كتابخانۀ ملی پاریس‌ (بلوشه‌، II/ 38)، كتابخانۀ مركزی دانشگاه تهران‌ (مركزی‌، 10/ 1736- 1738) موجود است‌.
7. زینة اللباس، به فارسی دربارۀ پوشاك‌ از دیدگاه‌ مذهبی كه‌ به نام مظفر حسین بن سلطان حسین بایقرا تألیف شده است (دانش‌پژوه‌، نسخه‌ها...، 211). نسخه‌ای از آن در كتابخانۀ تفلیس‌ (گرجستان‌) وجود دارد (همانجا).
8. دیوان غزل‌ اختیار، شامل‌ 40 غزل‌ در 270 بیت‌. نسخه‌ای‌ از آن در كتابخانۀ مركزی دانشگاه تهران موجود است‌ (مركزی‌، 2/ 239، 245-246).
9. مثنوی عدل‌ و جور، به‌فارسی‌، شامل‌ 5 هزار بیت‌ كه‌ به‌ نام‌ شاه‌ اسماعیل‌ اول‌ صفوی‌ سروده‌ شده‌، و از آثار اواخر عمر اختیارالدین‌ است‌. سام‌ میرزا بر آن‌ است‌ كه‌ هزار بیت‌ این‌ اثر را قاضی‌ اختیار از ریاضی‌ زاوه‌ای‌ (د 921ق‌) دزدیده‌ است‌ (ص‌ 49، 194- 195).
افزون بر آنچه‌ گذشت‌، شماری ماده‌ تاریخ‌ از قاضی‌ اختیارالدین‌ در مآخذ آمده‌ كه‌ اینهاست‌: دو بیت‌ شعر با ماده‌ تاریخ «ساقی‌ كوثر» به‌ مناسبت‌ پایان‌ ساختمان‌ حوض‌ پای‌ حصار هرات‌ در 897ق‌؛ قطعه‌ای‌ شامل‌ 6 بیت‌ در مرگ‌ مولانا شمس‌الدین‌ محمد روحی‌ پیشوای‌ نقشبندیان‌ با ماده‌ تاریخ «مرشد عصر» برابر با سال‌ 904ق‌ (علیشیر نوایی‌، تركی‌، ذیل‌سیداختیار؛ همو، ترجمه‌، 95؛ خواندمیر، مآثر الملوك‌، 212-213). یك دو بیتی با ماده تاریخ «منبر بسنگ‌ مرمر» برابر با سال‌ 904ق‌ به‌ سبب‌ پایانِ ساختن منبر مسجد جامع‌ هرات‌ به‌ دستور امیر علیشیر نوایی (همو، حبیب السیر، 4/ 356)؛ 3 بیت‌ شعر با ماده‌ تاریخ «دهم شهر ربیع‌الاول‌» و 3 بیت‌ (به عربی‌) با ماده‌ تاریخ «بانی الخیر» هر دو برابر 904ق‌ به‌ مناسبت‌ مرمت‌ مسجد جامع‌ هرات‌ به‌ دستور امیر علیشیرنوایی (واصفی‌، 1/ 491).

مآخذ

آستان‌قدس‌، فهرست‌؛
آقابزرگ‌، الذریعة؛
اختیارالدین‌، حسن‌، اساس‌ الاقتباس‌، نسخۀ عكسی موجود در كتابخانۀ مركز؛
امین‌، محسن‌، معادن‌ الجواهر و نزهةالخواطر، بیروت‌، 1401ق‌؛
بابر، ظهیرالدین‌ محمد، بابرنامه‌، بمبئی‌، 1308ق‌؛
بختاورخان‌، محمد، مرآةالعالم‌: تاریخ‌ اورنگ‌ زیب‌، به‌كوشش‌ ساجده‌ س‌. علوی‌، لاهور، 1979م‌؛
بیان‌ اصفهانی‌، احمد، خلدبرین‌، اصفهان‌، 1326ش‌؛
بیانی‌، مهدی‌، كارنامۀ بزرگان‌ ایران‌، تهران‌، 1340ش‌؛
حاجی‌خلیفه‌، كشف‌؛
خواندمیر، غیاث‌الدین‌، حبیب‌السیر، به كوشش‌ محمد دبیرسیاقی‌، تهران‌، 1353ش‌؛
همو، فصلی از خلاصةالاخبار، به‌كوشش‌ گویا اعتمادی‌، كابل‌، 1345ش‌؛
همو، مآثرالملوك‌، به كوشش‌ هاشم‌ محدث‌، تهران‌، 1372ش‌؛
دانش‌پژوه‌، محمدتقی‌، نسخه‌های خطی در كتابخانه‌های اتحاد جماهیر شوروی‌، تهران‌، 1358ش‌؛
همو، نشریۀ كتابخانۀ مركزی دانشگاه‌ تهران‌، نسخه‌های خطی‌، تهران‌، 1340ش‌، دفتر نخستین‌؛
دایرةالمعارف‌ فارسی‌؛
سام‌ میرزا صفوی‌، تحفۀ سامی‌، به‌كوشش‌ ركن‌الدین‌ همایون‌ فرخ‌، تهران‌، علمی‌؛
علیشیر نوایی‌، مجالس‌ النفایس‌، (تركی‌)، نسخه‌های خطی مدرسۀ عالی سپهسالار (سابق‌)، شم‌ 100 و 2729؛
همو، همان‌، ترجمۀ محمد فخری هراتی‌، به‌كوشش‌ علی‌اصغر حكمت‌، تهران‌، 1363ش‌؛
مركزی‌، خطی‌؛
مكاتیب‌ سلطان‌ حسین‌ میرزا بایقرا، نسخۀ خطی كاخ‌ ـ موزۀ گلستان‌ ، شم‌ 657؛
منزوی‌، خطی‌؛
همو، خطی مشترك‌؛
میرخواند، محمد، روضةالصفا، تهران‌، 1339ش‌؛
واصفی‌، محمود، بدایع‌ الوقایع‌، به‌كوشش‌ الكساندر بلدروف‌، تهران‌، 1349ش‌؛
نیز:

Blochet;
Chandrasekharan, T., A Descriptive Catalogue of the Islamic Manuscripts, Madras, 1950;
Ethé, H., Catalogue of Persian Manuscripts in the Library of the India Office, Oxford, 1903;
GAL;
GAL, S;
Marshall, D. N., Mughals in India, London, 1967;
Mingana, A., Catalogue of the Arabic Manuscripts in the John Rylands Library, Manchester, 1934;
Pertsch, W., Die Handschriften Verzeichnisse der königlichen Bibliothek zu Berlin, Berlin, 1888, vol. IV.
محمدحسن سمسار