احمد نیریزی

نویسنده (ها) : محمدحسن سمسار

آخرین بروز رسانی : دوشنبه 19 خرداد 1399 تاریخچه مقاله

اَحْمَدِ نِیْریزی، فرزند شمس‌الدین محمد (زنده تا ۱۱۵۱ق/ ۱۷۳۸م)، نامدارترین خوشنویس قلم نسخ ایران.

بخش یکم ـ زندگی

با آنکه بخش اصلی زندگی هنری او در سدۀ ۱۲ق سپری شده است، منابع نوشته شده در این سده هیچ‌گونه آگاهی از زندگی او به دست نمی‌دهند. برای نخستین‌بار میرزای سنگلاخ در تذکرة الخطاطین زندگی‌نامه‌ای از او آورده که بیشتر ساخته و پرداختۀ خود اوست و متأسفانه بدون نقد و بررسی، پایه و مایۀ کار تمامی تذکره‌نویسان پس از او قرار گرفته است. وی به شیوۀ همیشگی خود به احمد نیز چون دیگر خوشنویسان لقبی بخشیده، و او را «قبلةالکتاب» خوانده، و در خوشنویسی شاگرد محمدصادق ارجستانی دانسته است(۲/ ۳۹۲-۳۹۳). این هردو مطلب خطاست، زیرا پس از سلطانعلی مشهدی (د ۹۲۶ق) هیچ‌یک از خوشنویسان را به این لقب نخوانده‌اند و در هیچ یک از منابع سدۀ ۱۲ق به بعد که شرح حال محمدصادق ارجستانی (اردستانی) (د ۱۱۳۴ق) در آنها آمده ــ ازجمله آثار محمدعلی حزین (د ۱۱۸۱ق) که خود نسبت شاگردی با او داشته ــ یادی از خوشنویسی وی نشده است (نک‌ : حزین، ۴۷-۴۸؛ مدرس، ۱/ ۱۰۴-۱۰۵؛ مهرآبادی، ۲/ ۳۱۲-۳۱۵). در دست نبودن هیچ دست نوشته‌ای که نشان از خوشنویسی او داشته باشد، نیز این امر را ثابت می‌کند.

میرزا سنگلاخ می‌نویسد: احمد نیریزی به محمدابراهیم قمی پیوست و در مکتب او به فرا گرفتن خوشنویسی پرداخت و پس از مرگ استاد از قم به نیریز رفت و چندی در آنجا به سبک استاد به کتابت پرداخت و سپس شیوه‌ای نو و برتر از استاد در قلم نسخ ابداع کرد (همانجا). این بخش از گزارش وی نیز نادرست است، زیرا محمد ابراهیم قمی تا ۱۱۱۸ق زنده بوده (بیانی، احوال…، ۴/ ۱۲۸) و آثار بسیاری از احمد به شیوۀ نوی که او می‌گوید، در دست است که پیش از این تاریخ در اصفهان نوشته شده است (نک‌ : بخش آثار در همین مقاله). افزون بر آن اقامت و درگذشت محمدابراهیم در قم ــ چنانکه میرزای سنگلاخ می‌نویسد ــ درست نیست. او در هیچ‌یک از آثارش اشاره‌ای به کتابت و اقامت در قم ندارد، بلکه شواهدی از اقامت او در اصفهان موجود است. از آن جمله آثاری است که برای شاه سلیمان صفوی نوشته که اینها هستند: قرآنی به نام او در ۱۰۸۷ق (گلچین، ۲۳۹-۲۴۰)، دعای جوشن کبیری به امر او در ۱۱۰۳ق (بیانی، همانجا). گذشته از این دو اثر قرآنی از وی باقی است که به سال ۱۱۱۷ق [یک سال پیش از آخرین اثرش] در اصفهان کتابت شده است (گلچین، ۲۶۴-۲۶۷). از سویی میرزای سنگلاخ خود در زندگی‌نامۀ محمدابراهیم هیچ اشاره‌ای به شاگردی احمد نزد وی نمی‌کند (۲/ ۴۰۸-۴۲۴).

در برخی از منابع معاصر آمده که احمد نیریزی از «روی خطوط علاءالدین تبریزی مشق بسیار کرده» است (بیانی، کارنامه...، ۲۶۹). از این نوشته چنین برداشت می‌شود که مشق از روی آثار وی به آغاز کار خوشنویسی او مربوط می‌شود و علاءالدین را باید استاد غیرمستقیم او دانست. در این امر نیز جای درنگ است، زیرا این اندیشه از آنجا سرچشمه گرفته است که احمد در چند اثر خود از علاءالدین تبریزی با عنوان «استاد»، یا «استادی» یاد می‌کند، ازجمله در یک قطعه خط که ظاهراً صفحۀ پایانی یک کتاب دعاست با تاریخ ۱۱۲۲ق (همان، ۵۴۹) و در پایان یک نسخۀ دعوات هفت حصار با تاریخ ۱۱۳۸ق (آتابای، فهرست کتب...، ۵۲۶) و در خاتمۀ یک نسخۀ دعای ایام هفته (نک‌ : بخش آثار در همین مقاله، شم‌ ۱۶). در هر سه جا وی می‌نویسد: «نقلت من خط الاستاد [یا استادی] علاءالدین تبریزی»، باید گفت که به کار بردن لقب «استاد» یا «استادی» به همراه نام خوشنویسان متقدم برای ادای احترام به پیشگامی آنهاست، نه به معنی استادی مستقیم؛ زیرا احمد نیریزی نمی‌توانسته است از نظر زمانی شاگرد علاءالدین تبریزی (زنده در ۱۰۰۱ق) باشد. دیگر آنکه کلمۀ «نقلت» در نوشتۀ نیریزی نه به معنی تمرین و مشق از روی خط علاءالدین است، بلکه به معنی آن است که احمد نسخه‌ای به قلم وی در دست داشته، و نسخه‌ای تازه از روی آن کتابت کرده است. حاصل کار نیز نسخه‌ای است که هیچ همانندی با خط علاءالدین ندارد، بلکه به شیوۀ نو احمد نیریزی است. دیگر آنکه زمانی که این آثار پدید آمده‌اند، روزگار رواح شیوۀ نو و دوران استادی اوست و وی را نیازی به مشق کردن از روی آثار علاءالدین نبوده است.

قرآن به خط احمد نیریزی، ۱۱۳۱ ق، موزۀ ملی ایران

از بررسی آثار احمد نیریزی آگاهیهایی ــ هرچند محدود ــ به دست می‌آید. در صحیفۀ سجادیه‌ای که وی به سال ۱۰۸۷ق کتابت کرده است و نخستین اثر شناخته شدۀ او به‌شمار می‌آید، نام پدرش را سلطان محمد و لقب او را شمس‌الدین می‌نویسد و خود را با لقب فخرالدین می‌خواند (نک‌ : بخش آثار در همین مقاله، شم‌ ۱) و در صحیفۀ سجادیۀ کتابت شده در ۱۰۹۷ق (نک‌ : بخش آثار، شم‌ ۲) «اقل عبادالله احمد النیریزی» رقم کرده است. این دو اثر را می‌توان از آثار او که در زادگاهش کتابت شده است، دانست.

آغاز اقامت احمد در اصفهان را حدود سال ۱۱۰۰ق نوشته‌اند (بیانی، احوال، ۴/ ۲۴)، اما سندی برای اثبات آن در دست نیست. نخستین نسخه‌ای که بی‌تردید او در اصفهان نوشته، دعای کمیلی است با رقم و تاریخ «احمد النیریزی السلطانی باصفهان ۱۱۰۷» (نک‌ : بخش آثار، شم‌ ۳). این اثر نشان می‌دهد که وی به دربار شاه سلطان حسین صفوی راه یافته، و به نام او «سلطانی» رقم زده، و از آن پس از نوشتن نام سلطان [ظاهراً به سبب هم‌نامی با شاه] برای پدرش و لقب فخرالدین برای خودش خودداری کرده است. یک نسخه دعای احتجاب را که در کتابخانۀ کاخ ـ موزۀ گلستان (شم‌ ۲۰۱۰) موجود است و از تاریخ آن تنها عدد ۱۱ باقی مانده و ارقام سمت راست آن پاک شده (بیانی، همانجا؛ یادداشتهای مؤلف) و آتابای آن را ۱۱۰۰ق معرفی کرده است. (همان، ۳۳۹-۳۴۰) و نیز یک کتاب دعا را که در کتابخانۀ شمارۀ ۱ مجلس شورای اسلامی (شم‌ ۱۵۹۸۷) با تاریخ ناتمام ۱۱۳ هست و در فهرست همان کتابخانه تاریخ آن ۱۱۰۳ق ثبت شده است (شورا، ۳/ ۵۲۴) ــ و می‌تواند ۱۱۱۳، یا ۱۱۳۰ق (قس: آتابای، فهرست قرآنها...، تصویر قرآن ۲۱۵) نیز باشد ــ نمی‌توان بر نسخۀ یاد شده مقدم دانست؛ هر چند هر دو در اصفهان کتابت شده‌اند. یک نسخه ادعیه نیز با نام احمد به تاریخ ۱۱۰۴ق در آستان قدس هست که شیوۀ خط آن نمی‌تواند از آن احمد نیریزی باشد. از میان ۸۳ نسخۀ دارای رقم احمد نیریزی با تاریخ ۱۱۰۷ق به بعد در ۳۸ نسخه محل کتابت اصفهان ذکر شده است و وجود عبارت «عبدالداعی لابودالدولة القاهرة الباهره...» [همراه با نام اصفهان یا بدون آن] در پایان ۱۶ نسخه نشان از کتابت آنها در آن شهر دارد. این وضع در مرقعات و قطعات وی نیز مشاهده می‌شود. تنها در دو نسخۀ منسوب به او به نامی جز اصفهان برمی‌خوریم که شرح آنها خواهد آمد. این وضع توالی اقامت احمد را در اصفهان نشان می‌دهد. اگر گسیختگیهایی در روند پدیدآمدن آثار هنری وی در برخی از سالهای زندگی او دیده می‌شود، بیشتر به سبب رویدادهای سیاسی و اجتماعی روزگار اوست، نه خارج‌شدن وی از اصفهان. مثلاً از ۱۱۳۴ق واپسین سال پادشاهی شاه سلطان حسین و محاصرۀ اصفهان به دست افغانها تنها ۲ قطعه خط از او برجاست (بیانی، احوال، ۴/ ۲۶، ۲۷) و از ۱۱۳۵ق سال قتل آن پادشاه مرقعی شامل ۱۶ قطعه از او باقی است (همان، ۴/ ۲۵).

روشن است که خلع شاه و پراکنده‌شدن درباریان که پشتیبانان و مشوقان او در کار خوشنویسی بودند، ضربه‌ای شدید برای او بوده، و از آن پس دست‌نوشته‌های او کاهش یافته است. عبارت «... ابود الدولة القاهره...» و عنوان دارالسلطنه را تنها تا ۱۱۴۶ق در آثار او می‌بینیم. اثری نوشته شده در ۱۱۴۷ق [واپسین سال پادشاهی صفویان] از او در دست نیست و از سال ۱۱۴۸ق [آغاز پادشاهی نادرشاه] تنها ۲ قطعه خط از او بازمانده است (همان، ۴/ ۲۶) و آنها نیز آخرین قطعات خط او به‌شمار می‌آیند.

از ۱۱۴۹ق، دو کتاب دعا (همان، ۴/ ۲۳؛ شورا، ۲۱/ ۷۸) از احمد باقی است و از ۱۱۵۰ق هیچ اثری از او بر جا نمانده است. کتابت ۴ نسخه را به واپسین سال زندگی هنری او، یعنی ۱۱۵۱ق نسبت داده‌اند: ۱. عدةالداعی که شرح آن خواهد آمد. ۲. نسخه‌ای از دعای صباح (نک‌ : بخش آثار، شم‌ ۱۹). ۳. نسخه‌ای شامل سور و ادعیه (نک‌ : بخش آثار، شم‌ ۲۰). ۴. یک نسخه دعا که به شمارۀ ۱۳۰۸ در کتابخانۀ آستان قدس رضوی هست، ولی فاقد ویژگیهای خط احمد است و نمی‌تواند دستخط او باشد (یادداشتهای مؤلف: آستان، ۲/ ۱، ۱۳، ۳۲، نیز نسخۀ تصویری آن در مرکز).

از این پس هیچ اثری که بتوان آن را به احمد نسبت داد، وجود ندارد. نسخۀ دعای کمیل کتابت شده به سال ۱۱۵۲ق در نجف که به شمارۀ ۴۴ در کتابخانۀ کاخ ـ موزۀ گلستان هست (بیانی، همان، ۴/ ۲۲؛ آتابای، فهرست کتب، ۴۵۱-۴۵۲)، بنابر شواهد آشکار نمی‌تواند به خط او باشد: الف ـ خط نسخی که دعا بدان نوشته شده، از حد متوسط فروتر است و در برخی از صفحات چنان ناپخته است که هیچ شباهتی بین آن و خط احمد نمی‌توان یافت. ب ـ ترجمۀ فارسی ادعیه که در دیگر نسخه‌ها همگی به قلم نستعلیق نوشته شده، در این نسخه آمیخته‌ای از نستعلیق و شکسته نستعلیق است. ج ـ خط ۳ صفحۀ پایان نسخه که کاتب کوشیده است به قلم رقاع بنویسد، ناپخته‌تر از آن است که به احمد نسبت داده شود. د ـ سرانجام رقم و تاریخ نسخه که به قلم شکسته نستعلیق نوشته شده، و بر پیشانی صفحۀ آخرالصاق گشته، از نمونه‌های شکسته نستعلیق شناخته شدۀ احمد که در حد خوش نوشته شده، به کلی دور است (یادداشتهای مؤلف). روی هم رفته نادرستی نسبت این نسخه به احمد از دیگر نسخه‌های منسوب به او آشکارتر است.

روشن است که قطعه خط منسوب به او با تاریخ ۱۱۷۷ق چنانکه بیانی نیز در اصالت آن تردید کرده (فهرست نمونه...، ۱۷)، نمی‌تواند از آن او باشد، زیرا در فاصلۀ سالهای ۱۱۵۱-۱۱۷۷ق هیچ اثری از او در دست نداریم. همین‌گونه آثار را باید سبب پیدایش پندار زندگی حدود ۱۰۰ تا ۱۰۳ سالۀ او دانست (همانجا؛ میرزای سنگلاخ، ۲/ ۴۰۰). قطعۀ موجود در کتابخانۀ ملی تهران با تاریخ ناقص ۱۱۸ که در فهرست آن کتابخانه (ملی، ۲/ ۴۸۸) با تاریخ ۱۱۸۰ آمده است، نیز باید مربوط به ۱۱۱۸ق باشد، میرزای سنگلاخ که به گمان خود شمار دقیق آثار او را نوشته، و مدعی است که ۱۲۰ قرآن کتابت شدۀ او را «مشاهده و ملاحظه» کرده است، به محل کتابت آنها و به کار برد عنوان «سلطانی» در آثار او توجه نداشته، و آنچه او برای شاه سلطان حسین نوشته، ندیده گرفته است و در شرح حال مفصل او حتی یک‌بار نام شهر اصفهان را نمی‌برد. آیا این امر از بی‌خبری وی از اثر و احوال احمد نیریزی حکایت نمی‌کند؟ او بدون ذکر زمان از سفرهای احمد به مدینه و مکه، عتبات و مشهد و زیارت ۱۴ معصوم(ع) سخن می‌گوید و می‌نویسد: به هنگام زیارت مدینۀ منوره اشعاری در مدح پیامبر اکرم(ص) به آب طلا بر کاغذ خان بالغ با این مطلع نوشته بوده است:

کفر و ایمان را هم اندر تیرگی هم در صفا / نیست دارالملک جز رخسار و زلف مصطفا

وی می‌نویسد که این اثر را در مصر دیده است (۲/ ۳۹۸). جز او کسی از وجود چنین اثری و چنان سفرهایی گزارش نداده است. اگر چنین سفرهایی انجام گرفته بود، از احمدِ بسیار متدین و متعصب که در درازای عمر خود جز به کتابت قرآن کریم و ادعیه دست نیازیده، و حتی یک بیت شعر با قلم خود بر کاغذ نیاورده است، انتظار می‌رفت که ــ اگر نه به شوق دیدار که به ثواب زیارت چنان مکانهای مقدسی ــ نسخه‌ها و قطعات بسیاری با ذکر نام در هر مکان نوشته، و برجا گذاشته باشد. در حالی که هیچ اثری که حاکی از این سفرها باشد، در دست نیست، همچنانکه هیچ‌کس آن نسخۀ حدیقۀ سنایی را که میرزای سنگلاخ در خجند دیده، و کتابت آن را به احمد نسبت داده (۲/ ۴۰۳)، ندیده است.

از سویی بررسی سال‌شمار زندگی احمد و وجود آثار رقم و تاریخ‌دار کتابت شده در اصفهان [تقریباً در همۀ سالهای فعالیت او] سفرهای به گفتۀ میرزای سنگلاخ به «کرّات و مرّات» را غیرممکن می‌سازد. دیگر آگاهیهای داده شده در کتاب او چون درآمدی برابر با ۶۰ هزار تومان صفوی از راه دریافت اجرت کتابت، مرگ در ۱۰۳ سالگی در زمان و مکانی نامعلوم، انتقال و به خاک سپردن پیکر او در کربلا (۲/ ۴۰۰-۴۰۱) نیز چون بخشهای پیش گفته شده، همگی زادۀ پندار اوست.

از پایان زندگی احمد نیریزی هیچ نمی‌دانیم. سپهر تاریخ مرگش را ۱۱۵۵ق نوشته است (ص ۳۳)، بدون آنکه از جای درگذشت و به خاک سپردن او یادی کند؛ اما از آنجا که در آثار محدود واپسین سالهای عمرش نامی از شهری یا نوشته‌ای که نشان‌دهندۀ هجرت او از اصفهان باشد، نمی‌یابیم، بایستی در همین شهر درگذشته باشد. انجمن آثار ملی در زادگاهش نیریز بنای یادبودی به یاد وی برپا داشته است (بحرالعلومی، ۶۳۰-۶۳۳).

بخش دوم ـ آثـار

میرزای سنگلاخ نوشتن ۹۹ تا ۱۲۰ قرآن و ۷۷ جلد صحیفه و تعدادی «بیرون از آمار و شمار» مرقع و قطعه و اوراق به او نسبت می‌دهد (۲/ ۳۹۷، ۳۹۹-۴۰۰). فرهادمیرزا معتمدالدوله از بیاض بسیار بزرگی نام می‌برد که احمد آثار خود را در آن با ذکر تاریخ و نام کسانی که آثار برای آنها نوشته شده بوده، به ثبت می‌رسانده است. به نوشتۀ او چند برگی از آن بیاض از دستبرد کسانی که به آن دسترسی داشته‌اند، مصون مانده بوده است که وی آثاری شامل ۹ قرآن و ۵ کتاب دعا از آن نقل می‌کند (ص ۴۹-۵۰)؛ برخی از آنها تاکنون باقی مانده و در آثار برگزیدۀ احمد از آنها یاد خواهیم کرد. هرچند در پرکاری احمد نیریزی و برجا ماندن آثار نسبتاً زیادی از او جای تردید نیست، لیکن نوشتۀ میرزای سنگلاخ به‌ویژه دربارۀ شمار قرآنهای دست‌نوشتۀ او بسیار گزافه‌آمیز و به دور از حقیقت است. شاید نوشتۀ فرهاد میرزا دربارۀ دزدیده شدن اوراقی از بیاض یاد شده نیز از همین گزافه‌گویی سرچشمه گرفته باشد.

شهرت احمد و رونق بازار نسخه‌های خطی در سدۀ ۱۳ق در ایران سبب پیدایش شمار بسیاری آثار منسوب به وی شد و این امر چنان گسترش یافت که گاهی خوشنویسان و کتاب‌شناسان برای اثبات اصالت نسخه‌های منسوب به او حتی بر آثار رقم‌دار و اصیل وی گواهی نوشته‌اند. به‌طور کلی آثار منسوب به احمد نیریزی را می‌توان به ۳ گروه دسته‌بندی کرد و به معرفی نمونه‌هایی از هر گروه پرداخت:

الف ـ آثار ساختگی و مجعول

از این گروه می‌توان از نسخۀ شمارۀ ۹۸۶ ف کتابخانۀ ملی تهران به نام اشارات رموز فی آیات کلام رب‌العالمین، تألیف نویسنده‌ای به نام سلیمان یاد کرد که در ۱۱۰۷ق تألیف شده، و مؤلف در صفحات ۷ تا ۹ آن «ثواب آن را به روزگار فرخنده آثارِ اعظم سلاطین و اشجع خواقین دوران، مسخّر ایران و اصفهان و مکرّم بالطاف معبود، یعنی شاه سلطان محمود...» تقدیم داشته است. در پایان کتاب رقم کاتب و تاریخ به صورت «کتبه احمد النیریزی... فی دارالسلطنة اصفهان، ربیع‌الآخر ۱۱۱۵» آمده است. پیداست که نه تاریخ تألیف و نه کتابت با روزگار حکومت محمود افغان بر اصفهان (۱۱۳۵-۱۱۳۸ق) برابر نیست (جواهر کلام، ۱/ ۱۱-۱۳؛ ملی، ۲/ ۵۴۱-۵۴۲؛ یادداشتهای مؤلف). افزون‌برآن، خطِ نسخه فاقد ویژگیهای کتابت احمد نیریزی است.

ب ـ آثار خوش‌نویسان همزمان یا پس از احمد

برخی از این آثار ــ به سبب همانندی شیوۀ خط آنها با شیوۀ خط احمد ــ با زدودن نام کاتب و افزودن نام احمد در ردیف دست‌نوشته‌های او درآمده‌اند، هرچند گاهی ارزش هنری آن آثار کم از کار احمد نبوده است. شماری از این دست آثار توانسته است برخی از خوشنویسان و خط‌شناسان گذشته و فهرست‌نویسان معاصر را گمراه کند. یک نسخۀ عدةالداعی و نجاةالساعی به شمارۀ ۲۵۱۲ف و تاریخ کتابت ۱۱۵۱ق در کتابخانۀ ملی تهران نگاهداری می‌شود که نام کاتب را در پایان نسخه تراشیده، و به جای آن رقم «احمدالنیریزی» را با قلمی خفی‌تر از قلم کتابت نسخه نوشته‌اند. در حاشیۀ صفحۀ پایان نسخه سیدمحمد اصفهانی (بقا) خط احمد را گواهی کرده، می‌نویسد: «... در اینکه خط... استادالاساتید آقامیرزا احمد نیریزی... است، محل حرف و شبهه نیست» و می‌افزاید خطوط مرحوم میرزا به رقم احتیاج ندارد... «اگر این اسم هم نوشته نشده بود، اصلاً محل اختلاف و تردید نبود... سنۀ ۱۲۹۷». شهادت وی را محمدباقر اصفهانی تأیید کرده، می‌نویسد: «... حق تصدیق در این کتاب همین است... ۱۲۹۷». میرزا ابوالفضل ساوجی نیز بر حاشیۀ صفحه‌ای دیگر در همان تاریخ می‌نویسد: «شکی نیست که از خطوط ممتاز میرزا احمد نیریزی است که در اواخر ایام پیری به رشتۀ تحریر درآورده‌اند...». با اینهمه، امیرنظام گروسی در پی تصدیق آنها نوشته است: «سیدمحمد بقا و محمدبقا و آقامیرزا ابوالفضل ساده در تصدیق این کتاب مشتبه گردیده‌اند و محققاً این کتاب خط مرحوم آقامحسن اصفهانی است که غالب خط‌شناسها صفا و نظافت خط او را بر مرحوم میرزا احمد ترجیح می‌دهند. ۲۰ شهر صفر ۱۳۰۶ العبد حسنعلی گروسی، محل مهر، امیرنظام» (ملی، ۶/ ۱۲-۱۳؛ یادداشتهای مؤلف).

نسخه‌ای از قرآن کریم کتابت شده در ۱۱۳۲ق، به شمارۀ ۱۰۰۱ در کتابخانۀ مدرسۀ عالی سپهسالار (شهید مطهری) موجود است که نام کاتب را پاک کرده‌اند تا بتوان آن را نوشتۀ احمد نیریزی وانمود کرد. علیقلی خان اعتضادالسلطنه بر پشت ورق اول نسخه می‌نویسد: «یکی از مردمان بی‌معنی اسم ملاعبدالجواد را محو کرده و عبارت نیریزی را گذاشته و مشتبه که به اسم میرزا احمد نیریزی باشد. الحق از روی انصاف منتهای ظلم و بی‌انصافی را در حق کاتب کرده است. فی شهر جمادی الثانیه ۱۲۹۶ [نشان مهر اعتضادالسلطنه]» (ابن یوسف، ۱/ ۲؛ یادداشتهای مؤلف). میرزا ابوالفضل ساوجی در حاشیۀ یک نسخۀ مناجات خمس عشر که به شمارۀ ۱۱۷۷ در کتابخانۀ کاخ ـ موزۀ گلستان هست، می‌نویسد: «آقا محمدحسین [کازرونی] از خوشنویسان اوایل مائۀ دوازدهم هجری است معاصر با میرزا احمد نیریزی. جماعتی از خوشنویسان خط نسخ هستند که خط ایشان را با خط میرزای نیریزی شده و این دعوات به دست فروشندۀ کتبی که تضییع حق اهالی خط را می‌کند، نیفتاده که اسم چنین استادی را از میان ببرد. حرره العبد الاقل ابوالفضل بن فضل‌الله الساوجی فی سنة ۱۲۹۹» (بیانی، احوال، ۴/ ۱۵۲؛ یادداشتهای مؤلف). این دستخط که تنها ۲ سال پس از تصدیق او بر عدةالداعی نوشته شده، نشان می‌دهد که در این فاصله او به نسخه‌های مخدوش بسیاری برخورده که ناچار به نوشتن چنین یادداشتی شده است. از معاصران، بیانی در اصالت برخی از آثار منسوب به احمد تردید می‌کند. وی در توصیف قرآن [شم‌ ۹۸۹ همان کتابخانه] کتابت شده به سال ۱۱۴۱ق می‌نویسد: «انتساب کتابت تمامی این نسخه به میرزا احمد محل تأمل است» (نک‌ : راهنمای...، ۷۶) و نیز دربارۀ قرآن کتابت شده به سال ۱۱۴۱ق می‌نویسد: «انتساب کتابت تمامی این نسخه به میرزا احمد محل تأمل است» (نک‌ : راهنمای...، ۷۶) و نیز دربارۀ قرآن کتابت شده به سال ۱۰۹۴ق منسوب به او که از محل آن نام نمی‌برد، می‌نویسد: تنها قسمت آخر نسخه [یعنی تاریخ و رقم] «که به نظر می‌رسد فقط آن خط نیریزی باشد» ( احوال، ۴/ ۲۱). اگر این نظر را بپذیریم، بدان معنی است که احمد خود رقم و تاریخ را به نسخه افزوده است و نسبت این قلب به احمد درست نیست، بلکه می‌توان گفت که جاعل، رقم خط احمد را را با چنان چیره‌دستی تقلید کرده که تمیز آن از خط احمد برای خط‌شناسی چون بیانی نیز مشکل بوده است.

شمار اینگونه آثار در میان نسخه‌های منسوب به احمد کم نیست. این امکان بدین سبب پدید آمده است تا در سدۀ ۱۳ و نیمۀ اول سدۀ ۱۴ق بسیاری خوشنویس توانا و پیرو شیوۀ احمد پدید آمده‌اند که می‌توانستند کاملاً همانند او بنویسند. بیانی در شرح آثار سیدمحمد اصفهانی (بقا) (د ۱۳۳۱ق) از مرقعی در مدرسه عالی سپهسالار نام می‌برد که در آن قطعه‌ای به قلم نسخ کتابت جلی عالی وجود دارد و در قطعۀ مقابل آن بقا «عین آنچه میرزا احمد نیریزی نوشته، تقلید کرده است». بقا در زیر آن به قلم رقاع می‌نویسد که قطعه را به دستور اعتضادالسلطنه در ۱۲۹۷ق نوشته است (بیانی، همان، ۴/ ۱۳۳-۱۳۴). برخلاف آن گروه از نسخه‌هایی که بنا به نوشتۀ ابوالفضل ساوجی شناخت ساختگی بودن رقم احمد در آنها دشوار است، شماری از این نسخه‌ها ــ که از شیوۀ کارشان پیداست که متأخرترند ــ ناشیانه‌تر ساخته شده‌اند و شناخت آنها از دیدگاه کارشناسی آسان‌تر است. از آن میان این نسخه‌ها را به عنوان نمونه می‌توان ذکر کرد:

۱. قرآن شمارۀ ۴۹۰۲ کتابخانۀ مرکزی دانشگاه تهران با رقم و تاریخ «... احمد النیریزی بیلدة قزوین... شعبان سنۀ ۱۱۰۳۲» که روشن نیست منظور کاتب ۱۱۳۲ یا ۱۰۳۲ [؟] بوده است (نک‌ : مرکزی، ۱۴/ ۳۹۸۰). یک بررسی ساده نشان می‌دهد که خط این نسخه به قلم نسخی فاقد ویژگیهای کتابت احمد نیریزی است. دیگر آنکه پس از دعای ختم قرآن، ۳ سطری که شامل جملۀ «حسب الامراعلی» به آب طلا و رقم و تاریخ کتابت می‌شود، بر کاغذی جدا با قلم رقاع متوسط نوشته شده است که به صفحۀ آخر نسخه چسبانده‌اند. در ذیل صفحه نیز قطعه تذهیبی ناهماهنگ از نظر شیوه و زمان تذهیبِ سرلوح نسخه به صورت بخش سوم به پایان صفحه افزوده شده است. این وصالیِ خالی از ظرافت، ساختگی بودن نسبت نسخه به احمد را آشکارتر می‌سازد (یادداشتهای مؤلف).

۲. در موزۀ ملی ایران (ایران باستان) قرآنی به قطع رحلی به شمارۀ ۸۶۸۸ به قلم خوش نوشته شده بر کاغذ زرافشان موجود است که صفحۀ پایان متن قرآن را از سورۀ ناس به بعد شسته، و رقم کاتب و تاریخ کتابت را زدوده‌اند، اما هنوز اثر سطرها بر بخش شسته شده و لکه‌های افشان را بر پیشانی صفحه و در بین کلمات سطرهای موجود می‌توان دید. سپس رقم احمد را به صورت «حرره العبد احمد النیریزی من شهور سنۀ ۱۱۲۹» به پایان نسخه افزوده‌اند. جاعل نسخه با همۀ دقتی که برای تقلید از رقم احمد کرده، در این کار موفق نبوده است (یادداشتهای مؤلف).

۳. نمونۀ دیگر از این گروه صحیفۀ سجادیۀ شمارۀ ۴۹۰۹ کتابخانۀ ملی تهران است. در پایان این نسخه در ۶ سطر چنین نوشته‌اند: «قد تشرف باختتام کتابة صحیفة الکاملة السجادیة... فی یوم اثنین و هو التاسع و العشرین من شهر ذی‌القعدة الحرام من شهور سنة احدی و عشرین و مائة بعد الف بنا به فرمایش... فتحعلی خان... وزیر اعظم اتمام یافت. کتیبه الداعی لابود الدولة القاهرة احمد النیریزی». گفتنی است که ۳ سطر آخر متن اصلی از کلمۀ «احدی» به بعد را از صفحه بریده، و به جای آن کاغذی با تاریخ و رقم احمد نیریزی نوشته، و چسبانده‌اند. تفاوت خط و رنگ‌آمیزی به جای طلا اندازی دور سطرها جعلی بودن رقم و تاریخ را اشکار می‌سازد. افزون بر آن تذهیب و تجلید نسخه به مکتب شیراز (سدۀ ۱۳ق) تعلق دارد (یادداشتهای مؤلف؛ نیز نک‌ : ملی، ۸/ ۴۱۳).

ج ـ آثاری که در درستی نسبت آنها به احمد نیریزی تردید نیست

به سبب شمار بسیار این آثار، برگزیده‌ای از آنها در پایان خواهد آمد.

بسیاری آثار احمد و علل آن

اینکه برخی از تذکره‌نویسان شمار قرآن‌های نوشته شده به دست احمد را بیش از هر خوشنویس دیگری می‌دانند (حبیب، ۵۹)، تأثیر پذیرفته از نوشتۀ میرزا سنگلاخ و نادرست است. شمار قرآنهای شناخته شده‌ای که در نسبت آنها به احمد جای تردید نیست، به ۱۰ نسخه نیز نمی‌رسد. درحالی‌که از خوشنویس همزمان او محمدابراهیم قمی، قرآنی کتابت شده به سال ۱۰۸۷ق در دست است که بیست و هشتمین قرآن نوشتۀ اوست (گلچین، ۲۴۱) و پس از آن تا پایان عمر نیز قرآنهای دیگری باید کتابت کرده باشد. اما مجموعۀ آثار بازماندۀ منسوب به احمد را می‌توان از دیدگاه شمار، بیشتر از آثار هر خوشنویس دیگری دانست. سبب این فزونی گذشته از دو مورد پیش گفته، یعنی وجود نسخه‌های ساختگی و اثار خوشنویسانی که به نام او شده، اینهاست: ۱. دیر زیستن احمد که برابر شواهد موجود بین سالهای ۱۰۸۷-۱۱۵۱ق یعنی ۶۲ سال کتابت کرده است. ۲. کم‌حجم بودن بیشتر نسخه‌های کتابت شدۀ او، به طوری که از میان ۸۳ نسخۀ یاد شدۀ او ۳۲ نسخه بر ۱۲ تا ۵۲ صفحه نوشته شده است. ۳. آثار احمد همگی شامل قرآن کریم و ادعیه و متون مذهبی است. بنابراین، بهتر از نسخه‌های دیگر نگاهداری شده، و کمتر در معرض نابودی قرار داشته است. ۴. می‌توان پشتیبانی معنوی و مادی شاه سلطان حسین و بزرگان و درباریان او را نیز در افزایش شمار آثار احمد عاملی مؤثر به حساب آورد.

صفحۀ پایان قرآن به قلمهای نسخ و رقاع احمد نیریزی، موزۀ ملی ایران

جایگاه احمد در خوشنویسی قلم نسخ

شهرت احمد نیریزی در خوشنویسی نسخ به پایۀ میرعماد در قلم نستعلیق، و درویش عبدالمجید طالقانی در شکسته‌نویسی است. همگی تذکره‌نویسان سده‌های ۱۳ و ۱۴ق به این شهرت اشاره دارند. با این تفاوت که برخی او را بی‌همتا دانسته‌اند و کسی را همپایۀ او در کتابت نسخ نمی‌شناسند (میرزای سنگلاخ، ۲/ ۳۹۴؛ فسایی، ۲/ ۱۵۶۸). گاهی از این نیز فراتر رفته، سیر تکامل قلم نسخ را در خط او پایان یافته می‌بینند (حبیب، همانجا؛ ایرانی، ۱۳۴-۱۳۵). برخی نیز در حالی که بر شهرت بی‌مانند او گواهی می‌دهند، شماری از پیروان شیوۀ او را در خوشنویسی قلم نسخ همپایه و گاه برتر از او می‌شمارند (هدایت، ۱۰/ ۱۳۴)، قلم نسخ احمد نیریزی اوج تکامل شیوه‌اس است که آن را «نسخ ایرانی» می‌خوانیم. این شیوه نه تنها از نسخ دیگر سرزمینهای اسلامی متمایز است، بلکه با شیوۀ نسخ‌نویسی پیش از پیدایش این مکتب در ایران نیز تفاوت دارد. ظرافت و روشنی حروف و کلمات از ویژگیهای کتابت این شیوه است و در پدید آمدن آن قلم نستعلیق، یعنی خط ابتکاری ایرانیان، تأثیری کارساز داشته است.

در طول سده‌های ۱۱ و ۱۲ق قلم نسخ به دست استادان نامور و گمنامی چون محمدابراهیم قمی (زنده در ۱۱۱۵ق)، عبدالله بن محمدحسن یزدی (زنده در ۱۱۰۳ق)، محمدحسین کازرونی (زنده در ۱۱۱۰ق) و دیگران رونق تازه‌ای گرفت و احمد نیریزی آن را به اوج کمال رساند. شمار بسیاری از خوشنویسان این قلم از روزگار زندگی وی تا سدۀ ۱۴ق از او پیروی کرده‌اند. برتر شمردن خوشنویسی چون میرزا عبدالعلی یزدی (کوکب) بر احمد، از سوی هدایت (همانجا)، یا ترجیح دادن محمدمحسن اصفهانی بر او از جانب امیرنظام گروسی، خالی از گزافه نیست. شاید داوری فرصت، آنجا که دربارۀ محمدشفیع ارسنجانی می‌نویسد «پس از مرحوم میرزا احمد نیریزی خط مذکور [نسخ] را احدی به پایۀ مشارالیه ننوشته است» (ص ۲۴۹)، به انصاف نزدیک‌تر باشد؛ باتوجه به اینکه محمدشفیع نزدیک به ۲ سده تجربۀ خوشنویسان نامداری چون محمدحسن اصفهانی، عبدالله عاشور، عبدالعلی خراسانی، احمد شاملو، وصال شیرازی، علی عسکر ارسنجانی و دهها خوشنویس مکتب نسخ ایرانی را چون پشتوانه‌ای در پشت سر داشته است (نک‌ : بیانی، «خط»، ۷۷۱-۷۷۲). با آنکه هیچ‌یک از این خوشنویسان را به عنوان شاگرد مستقیم احمد نمی‌شناسیم، اما همۀ آنها کوشیده‌اند که به شیوۀ او بنویسند و دست‌نوشته‌هایی همانند او پدید آرند. با اینهمه، مقام دست نیافتنی وی به‌ویژه در نسخ کتابت جلی همچنان دست نخورده برجا مانده است.از میان تذکره‌نویسان و تاریخ خط‌نویسان پیشین و معاصر تنها بیانی او را در ردۀ خوشنویسان نستعلیق و شکسته نیز به‌شمار آورده، می‌نویسد: «نستعلیق و مخصوصاً شکسته را خوش می‌نوشت» و آنگاه به معرفی برخی از اینگونه آثار او می‌پردازد ( احوال، ۴/ ۳۰، ۲۴۱).

آثار برگزیدۀ احمد نیریزی

الف ـ نسخ خطی

۱. صحیفۀ سجادیه، بغلی (۵×۵/ ۹ سانتی‌متر)، ۲۱۶ صفحه، هر صفحه ۱۶ سطر به قلم نسخ غبار خوش، بر پیشانی صفحۀ اول یک سرلوح مذهب کوچک، حاشیۀ ۲ صفحۀ افتتاح تزیین شده به شاخ و برگ به طلای سبز و زرد، در ۴ صفحۀ آغاز بین سطرها طلااندازی شده و تمام صفحات دارای جدول و کمند زرین و مشکی، با رقم و تاریخِ «... ابن سلطان محمد فخرالدین احمد النیریزی... فی سنة ۱۸۷... [۱۰۸۷ق]»، جلد مقوای روغنی، عمل ابوالقاسم موسوی حسینی ۱۲۵۲ق، به شمارۀ ۱۱۰۹، در کتابخانۀ کاخ ـ موزۀ گلستان (همان، ۴/ ۳۱؛ آتابای، فهرست کتب، ۷۰۱-۷۰۲؛ یادداشتهای مؤلف).

۲. صحیفۀ سجادیه، وزیری (۵/ ۱۴×۳/ ۲۲ سانتی‌متر)، ۳۸۴ صفحه، هر صفحه ۸ سطر دعا و ۸ سطر ترجمۀ فارسی به قلم نسخ کتابت عالی و نستعلیق خوش به شنگرف، با یک سرلوح مذهب، حاشیۀ ۲ صفحۀ افتتاح تزیین شده با شاخ و برگ زرین و بین سطرها طلااندازی شده، تمام صفحات دارای جدول و کمند زرین و الوان، با رقم و تاریخ «... اقل عبدالله احمد النیریزی فی سنة ۱۹۶ [۱۰۹۶ق]». با جلد ساغری ضربی با نقش ترنج و لچک ترنج روغنی گل و برگ برجسته، حواشی و متن نقوش طلایی، داخل کاغذ ابری، به شمارۀ ۱۱۹۳ در همان کتابخانه (بیانی، همان، ۴/ ۲۱؛ آتابای، همان، ۶۹۴-۶۹۶؛ یادداشتهای مؤلف).

۳. دعای کمیل، جانمازی (۱۰×۱۶ سانتی‌متر)، ۵۰ صفحه، هر صفحه ۶ سطر دعا و ۶ سطر ترجمۀ فارسی به قلم نسخ کتابت عالی و نستعلیق، یا یک سرلوح کوچک مذهب مرصع در آغاز، صفحات دارای جدول و کمند زرین و الوان، با رقم و تاریخِ «... کتبه... احمد النیریزی السلطانی باصفهان... ۱۱۰۷ من الهجرة»، جلد تیماج عنابی حاشیه زنجیرۀ طلایی، به شمارۀ ۲۰۹۲ در همان کتابخانه (بیانی، همانجا؛ آتابای، همان، ۴۶۳-۴۶۴؛ یادداشتهای مؤلف).

۴. سورۀ یس و تعقیبات نماز. نیم ربعی (۱۱×۹/ ۱۷ سانتی‌متر)، ۱۰۲ صفحه، هر صفحه ۹ سطر به قلم نسخ کتابت ممتاز، بر پیشانی صفحۀ اول یک سرلوح مذهب کوچک، ۲ صفحۀ افتتاح بین سطرها طلااندازی شده، از صفحۀ ۶۹ به بعد «دعای جوشن صغیر» با ویژگیهای بخش نخست. رقم و تاریخ به قلم رقاع ممتاز «کتبه... احمد النیریزی غی بلدة اصفهان... سنة عشر و مائة بعدالالف... [۱۱۱۰ق]»، جلد روغنی بوم ساده با طرح ترنج و لچک ترنج، در گوشۀ راست بالای صفحۀ ۶۹ نشان مهر چهارگوش کلاهک داری است به این شرح «بسم‌الله بندۀ شاه ولایت طهماسب ۱۱۳۷» که نشان می‌دهد نسخه در تملک طهماسب ثانی بوده است، به شمارۀ ۱۱۵۶، در همان کتابخانه (آتابای، همان، ۶۵۲-۶۵۴؛ یادداشتهای مؤلف).

۵. مجموعۀ ادعیه، وزیری (۱۳×۲۰ سانتی‌متر)، ۲۸ صفحه، هر صفحه ۷ سطر، تمام نسخه متن و حاشیه شده، به قلم نسخ کتابت ممتاز با سفیداب بر کاغذ قهوه‌ای، حاشیه در ۲ صفحۀ آغاز تزیین شده با گل و بوتۀ زرین با رقم و تاریخ «کتبه احمد النیریزی ۱۱۱۶»، جلد ترمه با سجاف چرمی حاشیه طلایی، پشت صفحۀ اول یادداشتی است شامل «این دعوات فرخنده آیات از جمله خطوط بسیار خوب قبلة الکتاب استادی میرزا احمد نیریزی است [بخشی از یادداشت با رنگ پوشانده شده] و قیمت این جوهر گرانمایه را جواهرشناس می‌داند، راقمه احمد شاملو» و پشت صفحۀ آخر محمدشفیع تبریزی (د ۱۲۶۰ق) نوشته است: «خطی به این خوبی کمتر دیده‌ام از جناب استادی میرزا احمد نیریزی». نسخه به شمارۀ ۱۱۱۸ در کتابخانۀ مدرسۀ عالی سپهسالار (شهید مطهری). ظاهراً لقب «قبلةالکتاب» را میرزای سنگلاخ از همین یادداشت احمد شاملو که سالها پس از مرگ احمد نیریزی برای بزرگداشت او نوشته [همچنانکه نسبت استادی را]، برگرفته، و آن را لقب روزگار زندگی او قرار داده است (ابن یوسف، ۱/ ۶۲-۶۳؛ یادداشتهای مؤلف).

۶. قرآن، رحلی کوچک (۲۵×۴۰ سانتی‌متر)، ۷۹۶ صفحه، هر صفحه ۱۲ سطر، به قلم نسخ کتابت جلی ممتاز، تمام اوراق متن و حاشیه شده. ۶ صفحۀ پایان نسخه حاوی دو دعای ختم تلاوت به قلمهای نسخ و رقاع کتابت ممتاز، با رقم و تاریخ شعبان ۱۱۱۷، کتابت شده برای محمد ابراهیم‌بیک یوزباشی، ۲ صفحۀ آغاز و ۲ صفحۀ پایان متن قرآن پیرامون سور و حواشی مذهب مرصع، سر سوره‌ها و نشانها مذهب، جدولها زرین، اسامی سور و نشانها به قلم رقاع زرین محرر، بین سطرها در تمامی متن طلااندازی شده. تذهیب و تجلید نسخه در روزگار پادشاهی فتحعلی شاه قاجار به سال ۱۲۱۸ق انجام پذیرفته است. جلد روغنی عالی با طرح گل و بوته، به شمارۀ ۶۴۸ در کتابخانۀ کاخ ـ موزۀ گلستان (بیانی، راهنمای، ۷۲-۷۳، تصویر ۳۵، فهرست نمونه، ۱۶، ۷۳؛ آتابای، فهرست قرآنها، ۱۳-۱۵). این قرآن در ۱۳۴۴ش به وسیلۀ سازمان اوقاف در تهران چاپ عکسی شده و همان صحیفۀ شماره ۳ از فهرست فرهاد میرزاست (بحرالعلومی، ۶۲۷).

۷. قرآن، وزیری بزرگ (۵/ ۲۱×۵/ ۳۲ سانتی‌متر)، ۳۹۴ برگ، هر صفحه ۱۲ سطر، به قلم نسخ کتابت جلی ممتاز، ۲ صفحۀ آغاز متن مذهب مرصع، بین سطرها طلااندازی شده، رقم و تاریخ به قلم رقاع کتابت ممتاز «... احمد النیریزی فی ۱۱۲۲ من الهجرة»، ۲ صفحۀ آغاز حاوی وقف‌نامه‌ای است به قلم رقاع ممتاز مبنی بر وقف قرآن برای حضرت مهدی(ع) از سوی محمدتقی خان بیگلربیگی یزد و ۲ صفحۀ بعد وقف‌نامۀ پسر او عبدالرضا خان به تاریخ ۱۲۴۵ق به قلم نستعلیق و در پایان نسخه دعای بعد از تلاوت به قلم نسخ محمدهاشم به تاریخ ۱۲۰۰ق، جلد ضربی، متن ساغری مشکی با نقش لچک ترنج گل و بوته طلایی، دور کتیبه‌ای به خط احمد، به شمارۀ ۱۹۷۰ در کتابخانۀ شمارۀ ۱ مجلس شورای اسلامی (شورا، ۲/ ۱-۲؛ یادداشتهای مؤلف).

۸. قرآن، رحلی کوچک (۵/ ۲۴×۳۷ سانتی‌متر)، ۸۴۶ صفحه، هر صفحه ۱۱ سطر، به قلم نسخ کتابت جلی ممتاز، رقم و تاریخ کتابت به قلم رقاع کتابت ممتاز «... احمد النیریزی مولداً و الاصفهانی مسکناً... به اتمام رسید فی سنة ۱۱۲۴ به محروسۀ اصفهان...». این قرآن به دستور شاه سلطان حسین صفوی نوشته شده است. برگ یا برگهایی از آغاز نسخه ساقط شده است و در نخستین صفحۀ موجود، دنبالۀ دعای قبل از تلاوت نوشته شده در صفحۀ پیشین، دیده می‌شود. صفحات ۲ تا ۵ مذهب مرصع با جدول و کمند زرین و الوان و بین سطرها طلااندازی، سر سوره‌ها به قلم ثلث با شنگرف بر زمینۀ طلایی، خواص سور به قلم شکسته نستعلیق خوش در حاشیه، نشانه‌های جزوها به شکل ترنج مذهب و در صفحۀ روبه‌روی آن ترنجهای همانند شامل نام فتحعلی شاه به قلم ثلث زرین بر زمینۀ لاجوردی ساخته‌اند. پیداست که در دورۀ او به تزیینات نسخه افزوده شده. نسخه فاقد جلد است و به شمارۀ ۱۰۵۶ در کتابخانۀ کاخ ـ موزۀ گلستان نگاهداری می‌شود. فرهاد میرزا در فهرست آثار احمد از این قرآن نام برده است (بیانی. احوال، ۴/ ۲۰؛ آتابای، همان، ۲۶۹-۲۷۵؛ فرهاد میرزا، ۴۹).

۹. قرآن، وزیری بزرگ (۲۰×۸/ ۳۲ سانتی‌متر)، ۴۳۵ برگ، هر صفحه ۱۲ سطر، به قلم نسخ کتابت جلی ممتاز، با رقم و تاریخ «احمد النیریزی صفر ۱۱۲۵ق»، ۴ صفحۀ آغاز نسخه شامل فهرست سور، سرلوحها و نشانها و سرسوره‌ها مذهب مرصع عالی، بین سطرها طلااندازی شده، مذهب عبدالله بن مطلب مستوفی شیرازی، جلد تیماج ضربی با نقوش طلایی، به شمارۀ ۱۵۶۱ در کتابخانۀ چستربیتی (آربری، 54، لوحه‌های 57 و 58؛ جیمز، 86).

۱۰. ادعیه، وزیری کوچک (۵/ ۱۲×۲۰ سانتی‌متر)، ۲۳ صفحه، هر صفحه ۱۲ سطر به قلم نسخ کتابت عالی و ترجمه به قلم نستعلیق به شنگرف، تمام نسخه متن و حاشیه و جدول‌کشی شده، با رقم و تاریخِ: «حرره العبد الاقل الداعی لابودالدولة االقاهرة الباهره احمد النیریزی عفی عنه فی سنة ۱۱۳۰ من الهجرة فی دارالسلطنة اصفهان»، جلد روغنی با طرح تشعیر، به شمارۀ ۹۸۱ در کتابخانۀ مدرسۀ سپهسالار ابن یوسف، ۱/ ۵۴؛ یادداشتهای مؤلف).

۱۱. قرآن، رحلی (۲۲×۳۵ سانتی‌متر)، ۴۹۸ صفحه، هر صفحه ۱۷ سطر، به قلم نسخ کتابت جلی ممتاز، ۲ صفحۀ اقتتاح دو شمسۀ مذهب دور اسامی ۱۴ معصوم(ع)، در میان دعا به قلم رقاع عالی زرین تحریر شده، ۲ صفحۀ آغاز متن دو سرلوح مذهب مرصع، در میان سورۀ فاتحه و آغاز بقره، بین سطرها طلااندازی شده، سر سوره‌ها، جزوها و حزبها به قلم رقاع و به آب زر، تمام صفحات دارای جدول زرین و الوان، تاریخ و رقم به قلم رقاع ممتاز ۱۱ رمضان ۱۱۳۱ق، کتابت شده به «فرمان دستور اعظم... محمدقلی خان بیگدلی شاملو... بید العبد الاقل... احمد النیریزی»، جلد ضربی طلاپوش با نقش‌بندی، درون‌بندها گل و بوتۀ برجسته، اندرون سوخت و ضربی با نقش ترنج و لچک ترنج، تذهیب و تجلید همزمان با کتابت، به شمارۀ ۸۳۸۱ در موزۀ ملی ایران (یادداشتهای مؤلف).

۱۲. قرآن، وزیری (۵/ ۱۴×۵/ ۲۳ سانتی‌متر)، ۴۶۹ برگ، هر صفحه ۱۲ سطر، به قلم نسخ با تاریخ و رقم احمد نیریزی ۱۱۳۸ق، صفحات آغاز مذهب عالی، بین سطرها در تمام نسخه تزیین شده با گل و برگ زرین، جلد روغنی کار عبدالوهاب مذهب‌باشی ۱۲۹۲ق، این نسخۀ نفیس که به شمارۀ ۳۹۴۲ به ثبت رسیده، و به کتابخانۀ مجلس شورای ملی تعلق داشته، در ۱۳۳۲ش به این سعود پادشاه عربستان سعودی هدیه شده است (شورا، ۲/ ۱ و یادداشت حاشیۀ همان صفحه از مدیر کتابخانه).

۱۳. دعای کمیل، بیاضی، (۱۰×۲۲ سانتی‌متر)، ۴۴ صفحه (۶ برگ نانوشته)، هر صفحه ۹ سطر، به قلم نسخ کتابت عالی و ترجمۀ فارسی به نستعلیق خوش و به شنگرف، بین سطرها طلا و نقره‌اندازی، صفحات جدول‌کشی شده، با یک سرلوح مذهب کوچک، با رقم و تاریخِ «حرره العبد الاقل الداعی لابود السلطنة البهیة السلطانیة احمد النیریزی عفی عنه فی سنة تسمع و ثلثین و مائة و الف من هجرة... بدارالسلطنة اصفهان... حفت بالامن و الامان... ]۱۱۳۹ق[»، به قلم شکسته نستعلیق خوش، به شمارۀ ۹۹۵ در کتابخانۀ مدرسۀ سپهسالار (ابن یوسف، ۱/ ۲۷-۲۸؛ یادداشتهای مؤلف).

۱۴. دوازده امام(ع) از خواجه نصیر طوسی و دعای اربع عشر [دو نسخه و در یک مجلد]، رحلی (۵/ ۲۲×۵/ ۳۴ سانتی‌متر)، ۴۰۸ صفحه، هر صفحه ۹ سطر دعا و ۹ سطر ترجمه.

نسخۀ اول (دوازده امام)، به قلم نسخ کتابت جلی عالی و ترجمه به قلم نستعلیق، با یک سرلوح مذهب مرصع و حواشی تشعیر و تذهیب عالی در تمام صفحات، در صفحات ۵۳-۵۴ کاتب به قلم رقاع عالی شرحی نوشته است که «در ایام ظلم و جور افغان... که احوال مردم دارالسلطنۀ اصفهان قرین تشویش و... بوده و هرکس در بیغوله و خرابه‌ای گریزان»، وی به خانۀ حاجی محمد صراف پناه برده، چند روزی در آنجا پنهان بوده است و او دیگر منسوبانش در حق وی مهربانی کرده‌اند. سپس می‌افزاید که «این دعاگوی [از این پس متن به قلم شکسته نستعلیق نوشته شده] در تدارک تلافی» مهربانی ایشان «به تحریر دوازده امام موفق گردید... ۱۱۴۲ اصفهان». پیداست که نسخه برای ابراز سپاس از حاجی محمد صراف سالها پس از زمان محاصرۀ اصفهان [به سال ۱۱۳۴ق] نوشته شده است، نه چنانکه آتابای می‌نویسد در همان روزها و «در نهان» (نک‌ : آتابای، فهرست کتب، ۵۳۱).

نسخۀ دوم (دعای اربع عشر)، به قلم نسخ کتابت جلی ممتاز با ترجمۀ فارسی به قلم نستعلیق، با یک سرلوح مذهب مرصع، صفحۀ آخر به قلم رقاع جلی عالی با رقم و تاریخ «احمد النیریزی ۱۱۳۲ اصفهان»، به شمارۀ ۱۰۸۲ در کتابخانۀ کاخ ـ موزۀ گلستان (بیانی، احوال، ۴/ ۲۳؛ آتابای، همان، ۵۳۱-۵۳۳؛ یادداشتهای مؤلف).

۱۵. دعای احتجاب، وزیری (۱۴×۲۲ سانتی‌متر)، ۱۲ صفحه، هر صفحه ۹ سطر به قلم نسخ کتابت جلی ممتاز به آب زر بر کاغذ قهوه‌ای رنگ، تمام نسخه متن و حاشیه شده، دارای یک سرلوح مذهب، حاشیۀ ۲ صفحۀ آغاز تشعیر شدۀ نو بر کاغذ آبی، صفحات دارای جدول زرین و شنگرفی، با رقم و تاریخ به قلم رقاع ممتاز «احمد النیریزی ۱۱۴۳»، جلد تیماج نو، به شمارۀ ۱۱۱۳ در کتابخانۀ مدرسه سپهسالار (ابن یوسف، ۱/ ۵۴؛ یادداشتهای مؤلف).

۱۶. دعای ایام هفته، جانمازی (۱۰×۵/ ۱۶ سانتی‌متر)، ۱۲ صفحه، هر صفحه ۷ سطر، به قلم نسخ کتابت ممتاز با سفیداب بر کاغذ قهوه‌ای رنگ، تزیین شده با برگهای زرین، نسخه متن و حاشیه شده، با جدول و کمند زرین، حاشیۀ ۲ صفحۀ آغاز آراسته با شاخ و برگ مو زرین بر متن سبز روشن، با رقم و تاریخ «نقلت من خط استادی علاءالدین التبریزی... و انا العبد الاقل... احمد النیریزی... فی سنة ۱۱۴۴ من الهجرة المحترمة بمحروسة اصفهان حفت بالامن و الامان»، جلد تیماج با روکش پارچۀ شکری رنگ و سجاف تیماج مشکی، به شمارۀ ۱۱۴۳ در همان کتابخانه (آتابای، همان، ۳۶۲-۳۶۳؛ یادداشتهای مؤلف).

۱۷. سورۀ یس و ادعیه، وزیری (۱۵×۵/ ۲۴ سانتی‌متر)، ۱۵۰ صفحه، هر صفحه ۱۱ سطر.

بخش نخست (سورۀ یس)، صفحۀ اول یک سرلوح کوچک مذهب مرصع، تمام نسخه متن و حاشیه شده، با جدول و کمند زرین و رنگین، ۲ صفحۀ آغاز بین سطرها تزیین شده با گل و برگهای کوچک زرین. متن به قلم نسخ کتابت خفی خوش به آب زر بر زمینۀ سبز، با رقم و تاریخِ «کتبه العبد الاقل الداعی لابود الدولة... تراب اقدام المؤمنین احمد النیریزی غفرالله له و لوالدیه فی ۱۱۴۶ بمحروسة اصفهان، حفت بالا من و الامان».

بخش دوم از صفحۀ ۱۵ تا ۴۸ دعا برای محفوظ ماندن از مکروهات بر کاغذهای الوان به قلم نسخ با سفیداب، به شنگرف، لاجورد و... «رنگه‌نویسی»، هر سطر به رنگی. از صفحۀ ۴۹ دعای «بِرکۀ سباع»، به قلم نسخ کتابت بر کاغذ زرافشان، بخش پایانی دعای یومیه بر کاغذ سفید، بر صفحۀ آخر نام سفارش‌دهندۀ نسخه که او را «عمدۀ عظام و سر اعیان خلف بزرگ ایران تهمتن دوران اعنی خان بن خان المدعو بعالیجاه مقرب الخاقان» خوانده، پاک شده است. با رقم و تاریخ «العبد... لابود السلطنة البهیة احمد النیریزی غفرالله... فی سنة ۱۱۴۶ من الهجرة»، به شمارۀ ۳۴ در همان کتابخانه (بیانی، همانجا؛ آتابای، فهرست کتب، ۶۴۳-۶۴۴؛ یادداشتهای مؤلف).

۱۸. ادعیه، وزیری کوچک (۱۳×۵/ ۲۰ سانتی‌متر)، ۱۱۸ صفحه، هر صفحه ۹ سطر، به قلم نسخ کتابت خفی متوسط، شامل مجموعه‌ای از ادعیۀ نوشته شده به درخواست شاه‌وردی بیک، با یک سرلوح مذهب مرصع، ۲ صفحۀ نخست بین سطرها طلااندازی شده، تمام صفحات دارای جدول و کمند زرین و رنگین، با رقم و تاریخ «العبد الاقل احمد النیریزی فی سنة ۱۱۴۹ من الهجرة المقدسة»، با جلد روغنی به شمارۀ ۵۲ در همان کتابخانه (بیانی، همانجا؛ آتابای، همان، ۵۲۱-۵۲۲).

۱۹. دعای صباح و... وزیری (۵/ ۱۵×۲۵ سانتی‌متر)، ۴۶ صفحه، هر صفحه ۱۲ سطر، به قلم نسخ کتابت خوش، ۲ صفحۀ نخست دو سرلوح مذهب مرصع عالی، تمام نسخه متن و حاشیه شده، بین سطرها طلااندازی و صفحات دارای جدول و کمند زرین و رنگین. آنگاه «تعقیبات نماز» با یک سرلوح کوچک مرصع مذهب، با رقم و تاریخ به قلم رقاع «تراب اقدام مؤمنین احمد النیریزی... فی شهر شوال المعظم ۱۱۵۱»، نوشته شده برای میرزا صدرالدین محمد... ، جلد ساغری عنابی دور تزیین طلایی، به شمارۀ ۱۰۹۰ در همان کتابخانه (بیانی، همان، ۴/ ۲۲؛ آتابای، همان، ۴۳۴-۴۳۵؛ یادداشتهای مؤلف).

۲۰. سور و ادعیه، وزیری (۵/ ۱۴×۲۳ سانتی‌متر)، ۹۰ برگ، هر صفحه ۹ سطر، صفحۀ اول ۵ سطر، به قلم نسخ کتابت حفی متوسط، شامل مجموعه‌ای از سور ازجمله یس و نی ادعیه، با یک سرلوح مذهب، تمام صفحات متن و حاشیه شده، با جدول زرین، ۲ صفحۀ آغاز بین سطرها طلااندازی شده، با رقم و تاریخ «تراب اقدام المؤمنین احمد النییزی ۱۱۵۱»، جلد روغنی با نقش گل و بوته به شمارۀ ۹۸۵ ف، در کتابخانۀ ملی تهران (بیانی، همان، ۴/ ۲۹؛ ملی، ۲/ ۵۴۰؛ یادداشتهای مؤلف).

ب ـ مرقعات و قطعات

۱. مرقعی با ۲۴ رقعه، به قلم نسخ کتابت ممتاز شامل قطعه‌های پراکنده که با رقم احمد النیریزی السلطانی از سال ۱۱۱۵ق آغاز شده، با قطعه‌ای با رقم «حرره العبد الاقل الداعی... ۱۱۳۴ فی دارالسلطنة اصفهان حفت بالامن و الامان» پایان می‌یابد، به شمارۀ ۱۵۲۸ در همان کتابخانه (بیانی، همان، ۴/ ۲۶؛ آتابای، فهرست مرقعات...، ۲۵-۲۶). ۲. مرقعی با ۳۲ رقعه، به قلم نسخ کتابت ممتاز شامل قصیدۀ میمیۀ کتابت شده برای سیدمرتضى در اصفهان با رقم و تاریخِ «العبدالداعی... احمد النیریزی ۱۱۲۱ من الهجرة بمحروسة اصفهان»، به شمارۀ ۱۵۶۲ در همان کتابخانه (بیانی، همانجا؛ قس: آتابای، همان، ۱۴۲-۱۴۳). ۳. مرقعی شامل ۵۰ رقعه، ۴۴ قطعۀ آن به قلم نسخ ممتاز با رقم احمد النیریزی و تاریخهای ۱۱۲۲ و ۱۱۳۰ق، بخشی از سوره‌های آل عمران و اعراف و ذکر نسب حضرت رسول(ص)، به شمارۀ ۱۵۶۱ در همان کتابخانه (بیانی، همانجا؛ آتابای، همان، ۲۴۳-۲۴۴). ۴. شمار نسبتاً زیادی قطعۀ کتابت شده بین سالهای ۱۱۰۸ تا ۱۱۴۸ق نیز از وی برجاست که بیشتر در کتابخانه‌های ایران و دیگر کشورهای جهان، موزه‌ها و مجموعه‌های خصوصی نگاهداری می‌شود.

ج ـ دیگر آثار

۱. وقف‌نامۀ موقوفات شاه سلطان حسین صفوی به قلم رقاع دو دانگ ممتاز با رقم و تاریخ «حرره العبد الاقل الداعی... احمد النیریزی ۱۱۲۹»، به شمارۀ ۵۸۳۲ در کتابخانۀ آستان قدس رضوی (بیانی، همان، ۴/ ۲۸). ۲. لوحه‌های آیةالکرسی به قلم نسخ ممتاز، با جدولهای مذهب در دو طرف ایوان آیینۀ کاخ چهل ستون اصفهان، با رقم و تاریخ احمد نیریزی ۱۱۲۷ق (جابری، ۳۳۴؛ مهرآبادی، ۲/ ۳۵۰).

از دیگر آثار احمد کتیبه‌هایی است که بر جلد برخی از نسخه‌های کتابت کردۀ خود با دیگر خوشنویسان یا بر قلمدانها نوشته است. برخی از این آثار را می‌توان چنین برشمرد: ۱. کتیبه‌ای بر حاشیۀ ۲ لت جلد روغنی یک نسخه سورۀ یس به خط خود او، با نقش گل و مرغ، به قلم نسخ با رقم و تاریخ ۱۱۱۸ ق، به شمارۀ ۹۸۵ ف در کتابخانۀ ملی ایران (یادداشتهای مؤلف). ۲. کتیبه ای به قلم نسخ جلی خوش، به سفیداب، در وصف علی (ع)، با تاریخ ۱۱۲۰ ق، بر حاشیۀ ۲ لت جلد رغونی یک نسخۀ نثر اللئالی به خط خود او، به شمارۀ ۲۱۲۶ در کتابخانۀ کاخ ـ موزۀ گلستان (آتابای، فهرست کتب، ۱۰۶۴). ۳. کتیبه ای به قلم نسخ با آب زر، روایتی از رسول اکرم(ص)، بر حاشیۀ ۲ لت جلد روغنی یک نسخه مناجات خواجه عبدالله انصاری به خط میرعماد سیفی حسنی، با رقم و تاریخ ۱۱۲۷ق، به شمارۀ ۱۹۰۱ در همان کتابخانه (همانجا). ۴. کتیبه‌ای به قلم نسخ، با سفیداب بر حاشیۀ جلد روغنی یک نسخه کتاب دعا با رقم و تاریخ ۱۱۳۲ق (نصیری، ۳/ ۲۰۱۶). ۵. کتیبه‌ای به قلم رقاع ممتاز، رنگه‌نویسی به رنگهای قرمز و سبز و سفید، بر یک قلمدان، به تاریخ ۱۱۴۴ق (کریم‌زاده، ۱/ ۶۱). ۶. کتیبه‌ای به قلم نسخ خوش با سفیداب بر حاشیۀ ۲ لت جلد روغنی یک نسخه یس و ادعیه با رقم و تاریخ ۱۱۴۶ق، به شمارۀ ۳۴ در کتابخانۀ کاخ ـ موزۀ گلستان (آتابای، همان، ۶۴۴).

مآخذ

آتابای، بدری، فهرست قرآنهای خطی کتابخانۀ سلطنتی، تهران، ۱۳۵۱ش؛ همو، فهرست کتب دینی خطی کتابخانۀ سلطنتی، تهران، ۱۳۵۲ش؛ همو، فهرست مرقعات کتابخانۀ سلطنتی، تهران، ۱۳۵۳ش؛ آستان قدس، فهرست؛ ابن یوسف شیرازی، فهرست کتابخانۀ مدرسۀ عالی سپهسالار، تهران، ۱۳۱۳-۱۳۱۵ش؛ ایرانی، عبدالمحمد، پیدایش خط و خطاطان، مصر، ۱۳۴۵ق؛ بحرالعلومی، حسین، کارنامۀ انجمن آثار ملی، تهران، ۱۳۵۵ش؛ بیانی، مهدی، احوال و آثار خوشنویسان، تهران، ۱۳۵۸ش؛ همو، «خط»، ایرانشهر، تهران، ۱۳۴۲ش، ج ۱؛ همو، راهنمای گنجینۀ قرآن، تهران، ۱۳۲۸ش؛ همو، فهرست نمونۀ خطوط خوش کتابخانۀ شاهنشاهی ایران، تهران، ۱۳۲۹ش؛ همو، کارنامۀ بزرگان ایران، تهران، ۱۳۴۰ش؛ جابری انصاری، حسن، تاریخ اصفهان‌وری، اصفهان، ۱۳۲۱ش؛ جواهر کلام، عبدالعزیز، فهرست کتابخانۀ عمومی معارف، تهران، ۱۳۱۳ش؛ حبیب اصفهانی، خط و خطاطان، قسطنطنیه، ۱۳۰۵ق؛ حزین، محمدعلی، تاریخ، اصفهان، ۱۳۳۲ش؛ سپهر، هدایت‌الله، تذکرۀ خوشنویسان، تهران، یساولی؛ شورا، خطی؛ فرصت، محمدنصیر، آثار العجم، تهران، ۱۳۵۳ش؛ فرهادمیرزا معتمدالدوله، زنبیل، تهران، ۱۳۱۸ق؛ فسایی، یرزاحسن، فارسنامۀ ناصری، تهران، ۱۳۶۷ش؛ کریم‌زادۀ تبریزی، محمدعلی، احوال و آثار نقاشان قدیم ایران، لندن، ۱۳۶۳ش؛ گلچین معانی، احمد، راهنمای گنجینۀ قرآن، مشهد، ۱۳۴۷ش؛ مدرس تبریزی، محمدعلی، ریحانةالادب، تهران، ۱۳۶۹ش؛ مرکزی، خطی؛ ملی، خطی؛ مهرآبادی، ابوالقاسم، آتشکدۀ اردستان، تهران، ۱۳۳۴ش؛ میرزای سنگلاخ، تذکرةالخطاطین، استانبول، ۱۲۹۵ق؛ نصیری امینی، فخرالدین، گنجینۀ خطوط، تهران، ۱۳۶۷ش/ ۱۴۰۹ق؛ هدایت، رضاقلی، روضةالصفای ناصری، قم، ۱۳۳۹ش؛ یادداشتهای مؤلف؛ نیز:

Arberry, A. J., The Karan Illuminated, Dublin, 1967; James, D., Qurʾans and Bindings from the Chester Beatty Library, London, 1980.

محمدحسن سمسار