ابوزید کاشانی

اَبوزِیدِ كاشانی، سید شمس‌الدین بن محمد بن أبی زید حسنی كاشانی، سفالگر، نگارگر، خوشنویس و شاعر ایرانی اواخر سدۀ 6 اوایل سدۀ 7 ‌ق / اواخر سدۀ 12 ـ اوایل سدۀ 13 م. ابوزید از مشهورترین هنرمندان سفالگر پیش از مغول است كه طی دوره‌ای طولانی از 582 تا 616 ق / 1186- 1219 م عالی‌ترین سفالینه‌های مینایی و زرین‌فام را پدید آورده است و آثارش از متقدم‌ترین نمونه‌های تاریخ‌دار به شمار می‌آید كه در تاریخ سفالگری ایران دارای اهمیت بسیار است. دو بیتیهای سرودۀ خود او را غالباً با خطی نسبتاً خوش و با قلمی به شیوۀ نسخ شبیه به تعلیق با حروف شكسته و كلمات به هم پیوسته و درهم پیچیده با ذكر «لكاتبه» بر آثارش می‌توان مشاهده كرد.
ابوزید تنها هنرمندی است كه به دو روش ساخت سفالینۀ «مینایی» و «زرین‌فام» آشنایی كامل داشته است. وی گاه یك روش را تنها به كار گرفته و گاه آن را با هم تركیب كرده است. افزون بر این به هر دو سبك زرین‌فام «ری» و «كاشان» مسلط بوده است (واتسن، «سفال زرین‌فام ... »، 84، «سفال نقاشی شده... »، 9-10).
ابوزید را می‌توان از هنرمندان مبتكر سبك زرین‌فام كاشان دانست كه نقش و نفوذ عمده‌ای در شكل‌گیری روش سنتی ساخت این نوع سفالینه در بین هنرمندان كارگاههای كاشان داشته و سبك هنری او در دوره‌ای طولانی، سبك غالب محسوب می‌شده است (پوپ، «هنر سفالگری ... »، IV / 1578؛ بهرامی، «استادی سفالگر ... »، 35). وی در طراحی و نقاشی دستی قوی داشته و در مقام یك نگارگر به یكی از ویژگیهای ممتاز هنر ایرانی یعنی سلیقه در تزیین دست یافته و با وجوود مشكلات روش ساخت، هرگز تزیین را ساده نكرده است (همان، 39). علاوه بر عناصر و روشهای عمومی شنـاخته شدۀ سبك كـاشـان (نک‌ : اتینگهـاوزن، «شواهد ... »، 44)، عناصر تزیینی در نقاشیهای ابوزید دارای ویژگیهای شناخته شده‌اند: چهره‌های گرد پف‌آلوده با چشمهای بادامی و موهای بر شانه زیخته، ‌لباسهای پرآرایه با اسلیمیهای پیچیده، حركت با روح و نیرومند حیوانات، شكل خمیدۀ برگهای مو، نقش شاخ و برگ با ساقه‌های بلند و باریك، پرنده‌ای با نوك بلند كه بر سروی به شكل لاله نشسته، مرغابیهای كوچك فربه با بالهای گشوده و پالمتهایی كه استادانه به دور گلها كشیده شده‌اند، عوامل عمدۀ شناخت آثار این هنرمند هستند (بهرامی، همانجا، صنایع ایران، 73؛ پوپ،‌ همانجا).
ابوزید در كاشی‌كاری حرم حضرت رضا (ع) در مشهد و حضرت معصومه (ع) در قم، با هنرمند مشهور همزمان خود، محمد بن ابی طاهر همكاری داشته است (نک‌ : ه‌ د، ابوطاهر، ‌خاندان). بخش میانی محراب معروف حرم حضرت رضا (ع) كه ساختۀ اوست یك اثر نفیس هنری و برجسته‌ترین كار وی به شمار می‌آید (بهرامی، «استادی سفالگر ... »، 37، صنایع ایران، 86).
ابوزید معمولاً «كتبه ابوزید بخطه» رقم زده، (ویت، 5)، اما بر روی یك بشقاب زرین‌فام با نقش خسرو شیرین، نام و نسب و كنیۀ خود را به صورت «صنعة السید شمس‌الدین الحسنی ابی زید ... » (قوچانی، 30، 33) و بر دو كاسۀ مینایی به شكل «ابوزید كاشانی» آورده است (پوپ، همان، IV / 1627). نام پدر و نیای او را بر روی محراب زرین‌فام معروف حرم حضرت رضا (ع) آنجا كه خود را «نقاش» نامیده، به صورت «اللهم اغفر لمن استغفر لابی زید بن محمد بن ابی زید النقاش» (صنیع‌الدوله، 2 / 61) می‌یابیم و رقم «كتیبه ابوزید بخطه بعد ما عمله وصنعه» ( آلبوم ... ، تصویر C38؛ ویت، همانجا)، بیانگر آن است كه تمام مراحل ساخت تزیین را خود انجام می‌داده است. عواملی چند سبب شده كه محققان در شناخت آثار او دچار خطا شوند. از یك سو در مواردی كه او كلمۀ «بخطه» را متصل به «ابوزید» نوشته، پوپ آن را «ابورُفاظه» (همان، IV / 1576؛ «بررسی هنر ... »، لوحۀ 722e) و بهرامی («استادی سفالگر ... »، 35) نام او را «ابوزید بظه» خوانده‌اند. از سوی دیگر رقم زدن چندگونۀ او سبب گردیده كه برخی از آثارش به هنرمند دیگری نسبت داده شود، از جمله بشقابی كه وی بر روی آن خود را با نام و نسل معرفی كرده، به سبب خوانده نشدن كنیۀ او «ابی زید» كه در انتهای رقم آمده، به شمس‌الدین الحسنی (پوپ، همان، IV / 1585) منسوب شده كه كسی جز ابوزید نیست. رقم ابوزید به صورت «ابوزید كاشانی» بر روی دو كاسۀ مینایی، محققی مانند پوپ را در نسبت دادن آنها به ابوزید، دچار تردید كرده است (همو، «یادداشتی ... »، 120) و بهرامی («سرامیكهای گرگان»، 64) آنها را دست ساختۀ ابوزید دیگری كه در ساوه اقامت داشته و به سبك دیگری كار می‌كرده، می‌داند و سرانجام واتسن بدون ذكر دلیل از دو ابوزید یاد كرده است ( ایرانیكا، I / 400). با توجه به اشتراك عناصر تزیینی این دو سفالینه با غالب آثار ابوزید، مانند یكسانی صورتها، بركۀ آب ماهی‌دار،‌چین‌خوردگی زمین كنار آن در پایین صحنه، اسلیمیهای منقوش بر روی لباسها و همچنین تشابه شاخه‌های گل سوسن بر زمینۀ یكی از كاسه‌ها، با نقش بشقاب خسرو و شیرین كه ساختۀ ابوزید است («بررسی هنر ... »، لوحۀ 708) و آنچه بهرامی (همان، ‌93) از آن به عنوان تأثیر هنر ابوزید بر روش استادان گرگان یاد می‌كند، می‌توان نتیجه گرفت كه این دو اثر ساختۀ هنرمندی جز ابوزید نیست.
ابوزید در طول 34 سال آثار متعدد و متنوعی شامل ظرف و كاشی به یادگار گذاشته است. آثار رقم‌دار و تاریخ‌دار شناخته شدۀ وی اینهاست:
1. كاسۀ مینایی، كه بر سطح داخلی آن، دو بزرگ‌زاده، با 4 ندیمه در اطراف و شخصی در مقابل آنان در میان شاخه‌های گل و پرندگان، در كنار بركه نقاشی شده است. نوشتۀ زیر لبۀ خارجی دارای رقم «كتبه ابوزید كاش‌[انی]» و تاریخ 4 محرم 582 است ( كاتالوگ ... ، 53، تصویر 135).
2. كاسۀ مینایی، با تصویر یك سوار و ملازمانش در میان شاخه‌های گل و سوسن و بركۀ آب با دو ماهی در درون آن و نوشتۀ زیر لبۀ ‌خارجی با رقم « ... الكاشانی» و تاریخ اول محرم 583، ‌محل نگاهداری هر دو ظرف: موزۀ هنر متروپولیتن، نیویورك (همان، 52، تصویر 134؛ پوپ، «هنر سفالگری ... »، IV / 1627-1628؛ «بررسی هنر ... »، لوحۀ 686؛ ایرانیكا، همانجا).
3. بخشی از یك تنگ زرین‌فام، با تزیین غنچۀ گل و دو پرنده در طرفین آن، درون‌لوزیهای كه از در هم پیچیدن اسلیمیها تشكیل شده با دو نوار نوشته در بالا و پایین نقش كه با رقم و تاریخ ساخت 587 ق پایان یافته است (واتسن، «سفال نقاشی شده ... »، 9؛ قس: بهرامی، «سرامیكهای گرگان»، 124، تصویر 9).
4. قسمتی از یك بشقاب زرین‌فام، با نقش دو پیرمرد ریش سفید در حال جنگ، با نوشته‌ای در اطراف نقش مركزی و رقم و تاریخ رجب 598، محل نگاهداری: یك مجموعۀ خصوصی در تهران (بهرامی، «استادی سفالگر ... »، 35، لوحۀ 16a، «نمونه‌های تاریخ‌دار ... »، 111، تصویر 1).
5. كاشی ستاره‌ای زرین‌فام، با تصویر 4 جوان كه در باغی نشسته‌اند (اتینگهاوزن، «شواهد ... »، 45، تصویر 3). نوشتۀ دور كاشی حاوی شعری به عربی و یك دوبیتی به فارسی از خود ابوزید است. آنچه از این شعر باقی مانده، این است: آن چهره‌نگر كه بر قمر می‌خندد ... كه بر گهر می‌خندد (بهرامی، «مسائل كارگاهها ... »، 182)؛ در پایان رقم و تاریخ ساخت به صورت «لكاتبه‌ ابی‌زید بعد ما عمله و صنعه فی لیلة اربعة من اواخر صفر سنة ستمائة هجریةعربیة» نوشته شده است. محل نگاهداری: موزۀ عرب، قاهره (همو، «استادی سفالگر ... »، 35-36).
6. دو كتبیۀ كاشی ازارۀ حرم حضرت معصومه (ع) به خط ثلث برجسته به رنگ لاجوری بر زمینۀ نقاشی شدۀ زرین‌فام كه در پایان هر دوی آنها رقم ابوزید زده شده و بر كتیبۀ بالا تاریخ ساخت به ارقام، رجب 602 ثبت شده است (ستوده، 37- 38؛ مدرسی، 1 / 49، تصویر 6، 7، 9).
7. بشقاب زرین‌فام، آراسته به نقش سوار، در میان برگها و پرندگان با نواری در دور، با رقم و تاریخ 604 ق، محل نگاهداری: موزۀ ‌آشمولین، آكسفورد (واتسن، «مسجد ... »، 74، حاشیۀ 67، «سفال زرین‌فام ... »، 198، شم‌ 14؛ اتینگهاوزن، «سرامیك تاریخ‌دار»، IV / 1674). این تاریخ را اتینگهاوزن، اشتباهاً 654 ق ذكر كرده است.
8. بشقاب زرین‌فام با نقش خسرو شیرین و رقم و تاریخ جمادی‌الآخر 607. ابوزید چنانكه یاد شد، در پایان كتیبۀ عربی روی لبۀ ظرف با نام و نسب و كتبه رقم زده است. محل نگاهداری: گالری هنر فریر، واشنگتن («بررسی هنر ... »، لوحۀ 708؛ اتیل، 68,69).

9. كاشی ستاره‌ای زرین فام با تصویر دو جوان نشسته در میان شاخ و برگ و پرندگان؛ نوشتۀ حاشیه حاوی 3 دوبیتی از ابوزید كه دوبیتی اول چنین است:

گفتم به شكسته‌دل كه چون داری كار اندر شكن زلف خم اندر خم یار
دل گفت كه نیكوست زما دست بدار ما هر دو شكسته را به هم باز گذار

تاریخ كاشی (607 ق) و رقم با ذكر ایضاً لكاتبه در انتهای اشعار آمده است. محل نگاهداری: موزۀ هنرهای زیبای بوستن (بهرامی، «مسائل كارگاهها ... »، 183، «استادی سفالگر ... »، تصویر 16b).
10. كاشی ستاره‌ای زرین‌فام، با نقش یك سوار در میان شاخ و برگ و پرندگان، در مقابل یك درخت سرو و دو تازی در پایین، نقش را حاشیه‌ای با اشعار فارسی احاطه كرده؛ رقم و تاریخ ربیع الآخر 608 در پایان آمده است (همو، «تحقیقاتی ... »، 54، تصویر 19). محل نگاهداری: موزۀ هنرهای زیبای بوستن (واتسن، «سفال زرین فام ... »، 190، شم‌ 6).
11. كاشی ستاره‌ای زرین‌فام، با تصویر زنی كه در میان درختان نشسته و زمینه را شاخ و برگ و پرندگان پر كرده‌اند. حاشیۀ دور حاوی اشعار فارسی و رقم و تاریخ ذیعقدۀ 609 است. محل نگاهداری: موزۀ عرب، قاهره ( آلبوم ... ، تصویر C38؛ ویت، 5).
12. كاسیۀ مینایی و زرین‌فام، درون صحنه، گفت‌وگوی 4 نفر كه در كناره بركۀ آب در باغ نشسته‌اند، با دو حاشیۀ پهن و باریك. اطراف حاشیۀ باریك حاوی اشعاری از ابوزید است با رقم و تاریخ شوال 609. این ظرف متعلق به مجموعۀ بهرامی بوده است (بهرامی، «استادی سفالگر ... »، 36-37، لوحۀ 17, 18a).

13. بخش میانی محراب بزرگ زرین‌فام حرم حضرت رضا (ع) كه ابوزید در ساخت و تزیین آن با هنرمند همزمان خود محمد ابوطاهر همكاری داشته است. طاق نمای فوقانی محراب با كتیبه‌های برجستۀ كوفی تزیینی و ثلث لاجوردی و سفید رنگ بر زمینۀ گل و برگهای نقاشی شدۀ زرین‌فام و اسلیمیهای نیم برجسته تزیین شده و طاق نمای مقعر كوچك‌تر زیرین با نقش قندیلی بر زمینۀ شاخ و برگهای پیچان آراسته شده است. رقم ابوزید و نام پدر و نیای او بر پیشانی طاقنما و تاریخ ساخت (ربیع‌الآخر 612) در پایین محراب دیده می‌شود. محل نگاهداری: موزۀ آستان قدس رضوی، مشهد (صنیع‌الدوله، همانجا؛ دونالدسون، 126).
14. پنج قطعه كاشی زرین‌فام 8 گوش و یك قطعه كاشی ستاره‌ای منقوش به گل و برگ و كتیبه‌هایی حاوی احادیث و اندرزهای حضرت علی (ع) و حضرت رضا (ع) در حاشیه، همگی با رقم ابوزید و 3 قطعه با تاریخ 612 ق، نصب شده بر ازارۀ حرم حضرت رضا (ع) در مشهد (بهرامی، همان، 39، 38، تصویر 18b, 19a, 19b, 19c).
15. كاسۀ مینایی و زرین‌فام، با تصویر 4 تن نشسته و دو تن ایستاده به طور قرینه در طرفین یك درخت سرو و در كنار بركۀ آب كه زمینه را برگها و پرندگان نقاشی شدۀ زرین‌فام فراگرفته، با رقم ابوزید و تاریخ 616 ق. محل نگاهداری: موزه‌ای در لاهه («بررسی هنر ... »، لوحۀ 707a, b).
16. كاشی صلیبی زرین‌فام، تزیین شده با نیم پالمتهای پیچان و پرندگان، با حاشیه‌ای در اطراف با رقم ابوزید، بدون تاریخ ساخت. محل نگاهداری: موزه‌ای در لاهه (واتسن، «سفال زرین‌فام ... »، 180).
17. قسمتی از لبۀ یك كاسۀ زرین‌فام، تزیین شده با شاخ و برگهای خمیده و نقطه‌چین، با دو حاشیۀ نوشته، یكی به خط كوفی بر لبۀ داخلی و دیگری حاوی رقم ابوزید بر لبۀ خارجی، بدون تاریخ ساخت. محل نگاهداری: مؤسسۀ مطالعات ایرانی بریتانیا، تهران، (همو، «سفال نقاشی شده ... »، لوحۀ 12a, b).
پوپ از برادر ابوزید به نام «علی بن محمد بن زید» نام می‌برد كه همزمان با ابوزید در تزیین كاشی‌كاری حرم حضرت رضا (ع) شركت داشته و به یك كاشی با رقم وی اشاره می‌كند («هنر سفالگری ... »، IV / 1570)، ولی تصویری ارائه نمی‌دهد. محققانی كه از نزدیك به مطالعۀ كاشیها پرداخته‌اند، تاكنون چنین نامی را ذكر نكرده‌اند. این كاشی می‌تواند همان كاشیی باشد كه صنیع‌الدوله (2 / 59) با رقم «علی ابن محمد بن معد» از آن یاد كرده و پوپ احتمالاً به سبب شیوۀ پیچیدۀ خط، كلمۀ «معد» را «زید» خوانده است.

مآخذ

بهرامی، مهدی، صنایع ایران، ظروف سفالین، تهران، 1327 ش؛
ستوده، منوچهر، «كتیبه‌های آستانۀ مقدسۀ ‌قم»، معارف اسلامی، دورۀ جدید، تهران، 1353 ش، شم‌ 2؛
صنیع‌الدوله، محمدحسن خان، مطلع الشمس، تهران، 1302 ق؛
قوچانی، عبدالله، «سفالینه‌های زرین‌فام و نقاشی شدۀ زیر لعاب»، باستان‌شناسی و تاریخ، 1366 ش، س 1، شم‌ 2؛
مدرسی طباطبائی، سیدحسین، تربت پاكان، قم، 1353 ش؛
نیز:

Album de l’exposition d’art persan, Caire, 1935;
Atil, Esin, «Ceramics form the world of Islam», Freer Gallery of Art Fiftieth Anniuersary Exhibition, Washington, 1973;
Bahrami, M., «A Master Potter of Kashan», Oriental Ceramic Society, London, 1944-1945;
id, «Further Dated Examples of Persian Ceramic Wares», Bulletin of the Iranian Institute, 1946, vol, VI, nos. 1-4, vol. VII, no. 1;
id, Gurgan Faiences, Cairo, 1949;
id, «Le Problème des ateliers d’étoiles de faïence Lustrée», Reuue des asiatiques, Paris, 1937, vol. x;
id, Recherches sur les carreaux de revêtement lustré dans la céramique persane du XIIIe au XVe siècle, Paris, 1937;
Catalogue of Luristan Bronzes, Persian Bronze Age, Early and Islamic Pottery, Sotheby & Co, 1964;
Donaldson, Dwight M., «Significant Mihrabs in the Haram at Mashhad», Ars Islamica, New York, 1935, vol. II;
Ettinghausen, Richard, «Dates Faience», A Suruey of Persian Art, ed. A. U. Pope, Tokyo etc., 1967;
id, «Evidence for the Identification of Kashan Pottery», Ars Islamica, New York, 1936, vol. III;
Iranica;
Pope, Arthur Upham, «The Ceramic Art in Islamic Times», A Suruey of Persian Art, Tokyo etc., 1967;
id, «A Note on Abu Zayd», Bulletin of the Iranica Institure, New York, 1964, vols. VI-VII;
A Suruey of Persian Art, ed. A. U. Pope, Tokyo etc., 1967, vol. X;
Watson, Oliver, Persian Lustre Ware, London. 1985;
id, «Persian Lustre Painted Pottery, the Rayy and Kashan Styles», Transactions of Orientel Ceramic Sociery, 1973-1975, vol. XL;
id, «The Masjid-i‘Ali, Quhrud», Iran, 1975, vol. XIII;
Wier. Gaston, L’Epigraphie arabe de l’exposition d’art persan du Caire, Cairo, 1935.

فاطمه كریمی