ابن خیر

اِبْنِ خَيْر، ابوبكر محمد بن خير بن عمر بن خليفۀ لمتونی اموی، محدث، مقری، لغوی و صاحب فهرستی مشهور (رمضان 502- ربيع‌الاول 575 ق/ آوريل 1109- اوت 1179 م). وی در اشبيليّۀ اندلس متولد شد و در قُرطبه درگذشت. قديم‌ترين منبع ما دربارۀ او (ضبّی، 65) وی را قُرطبی می‌داند و اين انتساب با آنكه درست نيست از شهرت و اقبال او در قرطبه حكايت می‌كند. ابن ابار در تكمله (2/ 523-525)، كه متن اصلی و تنها سند دست اول و نسبتاً مفصل دربارۀ ابن خير است، او را «اللمتونی الاموی» ذكر می‌كند و صفت اشبيلی اولين بار در آثار ذهبی (مثلاً تذكرة، 4/ 136، سير، 21/ 86) آمده است. مذهب او در منابع اصلی تصريح نشده است، ولی از اقتصار او در فَهْرَسة بر ذكر كتب فقه مالكی چنين برمی‌آيد كه وی مالكی بوده است، چنانكه مخلوف (ص 152) نيز نام وی را در طبقات مالكيان برمی‌شمارد. از آنجا كه دخترش نقل حديث می‌كرده (زبيدی، 11/ 240) و پسر خواهرش ابوالحسيـن بـن سرّاج ــ كـه نزد او درس خوانده (ذهبی، سير، همانجا) ــ از مشايخ ابن ابار بوده است (2/ 525)، می‌توان حدس زد كه وی در خانواده‌ای با فرهنگ پرورش يافته است.
شهرت ابن خير در روزگار ما بيشتر به دليل كتاب فهرسۀ اوست. اين كتاب كه نام آن فهرسة مارواه عن شيوخه من الدواوين المصنّفة فی ضروب العلم و انواع المعرفة است (نک‌ : مآخذ همين مقاله)، توسط كودرا و تاراگو در مجموعۀ كتابخانۀ عربی اسپانيايی مجلدات نهم و دهم، و به نام «فهرست كتابهای علوم مختلفی كه مدرسان تدريس می‌كرده‌اند» انتشار يافته است. كودرا (صص «ك»، «ل») در مقدمۀ ارزشمندش بر فهرسة، بر اساس اشارۀ ابن ابار (2/ 524)، احتمال می‌دهد كه ابن خير در زمينۀ كتاب‌شناسی دو اثر تأليف كرده باشد، يكی «برنامج» ــ كه به نظر او به دست ما نرسيده ــ و ديگری فهرسة، ولی چنانكه عبدالعزيز اهوانی (1(1)/ 95- 98) خاطرنشان می‌كند در خود متن فهرسة لفظ «برنامج» و «فهرسة» برای اشاره به فهارس شيوخ به طور يكسان و مترادف به كار رفته است. نه تنها در متن فهرسة بلكه اصولاً در اندلس، برنامج و فهرسة از لحاظ تاريخی عناوين اصطلاحی مترادفی هستند (همانجا). افزون بر اين، ابن‌خيْر در فهرسة اشاره‌ای به اثر ديگری از خود در اين زمينه نمی‌كند. اتفاق منابع قديمی نيز در تأليف فقط يك اثر كتاب‌شناختی به دست ابن‌خير ــ حتی ظاهر متن تكمله چنانكه كودرا نيز می‌پذيرد (ص «ل»)، همراه با دلايل ديگری كه ذكر شد ــ امكان می دهد كه احتمال كودرا را مردود بدانيم. از اين رو، اشارۀ ابن ابار در تكمله به برنامج ابن خير جز به فهرسۀ او برنمی‌گردد، همچنين، ابن ابار از برنامج با عبارت «برنامجُ له ضَخْمٌ» ياد می‌كند و از كميت معتنابه فهرسة سخن می‌گويد. وی بنا به نامۀ ابن خير به جابر بن احمد القرشی كميت فهرسة را ده جزء سی ورقی برمی‌شمارد (همانجا) كه با صفحات نسخۀ اساس چاپ كودرا سازگار است.
ابن‌خير مبتكر فهرست‌نگاری نيست، زيرا «فهرست»نويسی در عالم اسلامی و «برنامج»نويسی در اندلس در زمان او ــ و پيش‌تر از او نيز ــ امری شايع بوده است، و علاوه بر تحقيقات معاصر (اهوانی، همانجا) از خود فهرسۀ ابن خير نيز اين نكته را می‌توان دريافت (ص 425). اما از ميان اين فهارس و برامج، كه «شجره نامۀ علمی» مؤلفان آنها محسوب می‌شده‌، معدودی از گزند روزگار در امان مانده است. فهرسۀ ابن خير كه بيش از 1040 كتاب را (كودرا، «ن») دربردارد، بزرگ‌ترين فهرستی است كه از عالمان اندلس به دست ما رسيده است (اهوانی، 1(1)/ 98). چنانكه پيش‌تر از ابن‌ابّار نقل شد، اثر ابن خير در زمان تأليف نيز در كنار فهارس موجود آن زمان از لحاظ حجم و گستردگی قابل توجه بوده است.
فهرسۀ ابن خير با مقدمه‌ای استادانه و مستند به حديث ــ چنانكه تسلط و دانش نويسنده‌اش را به حديث آشكار می‌كند (همو،1(1)/ 97) ــ در ارزش علم، تقييد علم به اسناد، تبليغ و نشر حديث و توصيه‌ها و آموزشهايی به شاگردان در شيوه‌های روايت شروع می‌شود. اين فهرسة به ذكر كتبی می‌پردازد كه ابن خير آنها را نزد استادان گوناگون خود در سالهای مختلف خوانده بوده است، و شامل ذكر عنوان كتاب و مؤلف آن و استادی كه كتاب نزد او خوانده شده و سلسله سند آن تا مؤلف اصلی و گاه ذكر مكان و زمان مجلس درس است. فهرسة بر اساس موضوع مرتب است: نخستين باب آن در علوم قرآنی است. ابوابی در حديث، تاريخ و رجال، سير و انساب، فقه مالكی، اصول فقه، تعبير رؤيا، زهديات، مؤلَّفاتِ اساتيد و نحو و لغت و ادب در پی می‌آيد. بابهای پايانی به ذكر فهارس شيوخ، بحثی در اجازه و معرفی مشايخ به تفكيك محل و موطن آنها اختصاص دارد. چنانكه از ابواب كتاب برمی‌آيد، فهرسة فاقد ترتيب موضوعی دقيق است. به علاوه، مطالعۀ كتاب نشان می‌دهد كه از لحاظ شيوۀ تنظيم و ياد كرد مشايخ هم يكدست نيست. گاهی از زمان و مكان مجلس درس ياد می‌كند و اغلب هر دو يا يكی از آنها را معطل می‌گذارد. دربارۀ مشايخ خود نيز، جز در مواردی و به كوتاهی، سخنی نمی‌گويد. با اينهمه فهرسة حاوی اطلاعات ذی قيمتی در باب آموزشهای علمی در اسپانيای مسلمانان قرن 6 ق/ 12 م است. آگاهيهايی دربارۀ كتب مشهور و مرجع تدريس آن دوران و محلها و روشهای آموزش از طريق آن به دست می‌آيد و اين اصلی‌ترين تفاوت فهرسة و فهارس مشابه آن با فهارسی
چون الفهرست ابن نديم است. مثلاً از طريق آن می‌توان دانست كدام يك از كتابهای نحو در اشبيليۀ سدۀ 6 ق مورد توجه و تدريس بوده است. به تعبير اهوانی (1(1)/ 93) از طريق فهرسة و امثال آن می‌توان به «مناطق نفوذ» كتابها و مؤلفان پی برد. فهرسة حتی برای برخی جنبه‌های جامعه‌شناسانه می‌تواند مفيد باشد. چندين استاد در آن با القابی چون «وزير»، «ذوالوزارتين»، «صاحب الشرطة»، «صاحب المظالم» ياد می‌شوند.
روی هم رفته، از متن كتاب چنين برمی‌آيد كه ابن خير علم اندوزی خود را با دقت و پشتكار و شوق درآميخته و همچون اسلاف خود رنج سفرهای متعددی را در جست و جوی استاد و علم برخود هموار كرده است. ابن ابار مجموع مشايخ او را صد و اندی رقم می‌زند (2/ 524). نخستين استاد او ابوالحسن (يا ابوالحسين) شريح بن محمد الرعينی قاضی و خطيب اشبيليه است (قس: زركلی، 3/ 161). ابن خير تا هنگام مرگ استاد (539 ق/ 1144 م)، با آنكه سفرهايی به قرطبه و ديگر شهرها می كند (صص 46، 90، 89، جم‌ )، در حلقۀ او باقی می‌ماند و از شاگردان ملازم و خاص او به شمار می‌رود (ابن ابار، 2/ 523). از آنچه ابن خير خود در فهرسة تصريح كرده می‌توان دانست كه پس از اشبيليه احتمالاً نخست به قُرطبه و سپس به شهرهای مختلف اندلس چون جزيرۀ خضراء، المريّه، جزيرۀ طريف، و شلب سفر كرده (صص 46، 74، 90، جم‌ ) و در اين ميان بارها به اشبيليه و قرطبه بازگشته است، چنانكه در شهر اخير همچون موطن خود، كه در آن به درس می‌نشست از احترام برخوردار شده و همين شهرت و احترام در اواخر عمر (573 ق) منصب امامت جامع قرطبه را برای وی فراهم آورده است (ابن ابار، 2/ 525). ابن ابار، ابن خير را به گستردگی دانش و نيكی رفتار اجتماعی وصف می‌كند و نوشته‌های او را در غايت صحت و اتقان می‌داند. وی تصريح می‌كند كه در تكمله از برنامج ابن خير استفاده كرده است (2/ 524). ابن خیر در سالهای پيری و استادی نيز به مجلس درس مشتاق بوده است. آخرين تاريخی كه در فهرسة (ص 425) برای اين مجالس ذكر می‌كند، 564 ق است و اين ضمناً نشان می‌دهد كه تأليف فهرسة را بعد از اين تاريخ و در دهۀ پايانی عمر به پايان برده است. بجز فهرسة، تنها يك اثر ديگر از ابن خير در دسترس است و آن حاشيۀ او بر صحيح مسلم است. براساس گفتۀ كتانی (1/ 286) حواشی ابن خير شامل فوائد لغوی يعنی شرح الفاظ مشكله و گاه تفسير برخی معانی صحيح است. نسخۀ اين حاشيه در كتابخانۀ قرويين فارس موجود است (زركلی، 6/ 119).

مآخذ

ابن ابار، محمد بن عبدالله، التكملة لكتاب الصلة، به كوشش عزت عطار حسينی، قاهره، 1375 ق/ 1956 م؛
ابن خير، محمد، فهرسة، به كوشش كودرا و تاراگو، سرقسطه، 1893 م؛
اهوانی، عبدالعزيز، «كتب برامج العلماء فی الاندلس»، مجلة معهد المخطوطات العربية، قاهره، 1955 م؛
ذهبی، محمد بن احمد، تذكرة الحفاظ، حيدرآباد دكن، 1333-1334 ق؛
همو، سير اعلام النبلاء، به كوشش بشار عواد معروف و محيی هلال السرحان، بيروت، 1984 م؛
زبيدی، تاج العروس؛
زركلی، اعلام؛
ضبی، احمد بن یحیی، بغية الملتمس، مادريد، 1884 م؛
كتانی، عبدالكريم بن قطب، فهرس الفهارس، فاس، 1346 ق/ 1927 م؛
كودرا مقدمه بر فهرسة (نک‌ : ابن خير در همين مآخذ)؛
مخلوف، محمد بن محمد، شجرة النور الزكية، بيروت، 1349 ق/ 1930 م.

محمدمهدی مؤذن جامی