ابن خیران

اِبْنِ خَيْران‌، ابوعلی‌، حسين‌ بن‌ صالح‌ (د 320 ق‌/ 932 م‌)، فقيه‌ شافعی‌. برخی‌ درگذشت‌ او را 310 ق‌ نوشته‌اند (خطيب‌، 8/ 54). با اينكه‌ وی‌ يكی‌ از بزرگ‌ترين‌ امامان‌ مذهب‌ شافعی‌ و بعد از ابن‌ سُريج‌، شيخ‌ شافعيان‌ بغداد بوده‌ (ذهبی‌، العبر، 2/ 10؛ سبكی‌، 3/ 271)، از زندگی‌ او اطلاع‌ چندانی‌ در دست‌ نيست‌. آنچه‌ سبكی‌ (3/ 230) از ابواسحاق‌ مروزی‌ نقل‌ كرده‌، بيانگر آن‌ است‌ كه‌ او از نظر علمی‌ همتای‌ دو فقيه‌ معاصرش‌ ابن‌ سريج‌ و اصطخری‌ نبوده‌ است‌. همو (3/ 202) ابن‌ خيران‌ و نيز دو فقيه‌ مذكور را در كلام‌ كم‌ اطلاع‌ دانسته‌ است‌.
المقتدر بالله‌ در 310 ق‌/ 922 م‌ از وی‌ خواست‌ تا منصب‌ قضای‌ بغداد را بپذيرد، اما به‌ رغم‌ فشارها و سختگيري‌های‌ او آن‌ را نپذيرفت‌ و وزير المقتدر ظاهراً حامد بن‌ عباس‌ و به‌ گفتۀ برخی‌ علی‌ بن‌ عيسی‌ يا ابن‌ فرات‌ (ابن‌ اثير، 8/ 110- 139؛ خطيب‌ 8/ 54؛ اسنوی‌، 1/ 463) مأمورانی‌ گماشت‌ تا او را در خانه‌اش‌ زندانی‌ كردند (خطيب‌، همانجا؛ ابن‌ جوزی‌، 6/ 245؛ ذهبی‌، سير، 15/ 59). در اين‌ مدت‌ كه‌ بيش‌ از 10 روز به‌ طول‌ انجاميد، وی‌ چندان‌ تحت‌ فشار بود كه‌ حتی‌ آب‌ آشاميدنی‌ خود را از همسايگان‌ می‌گرفت‌. چون‌ خبر اين‌ واقعه‌ به‌ گوش‌ وزير رسيد دستور داد او را آزاد كنند و گفت‌: خواستيم‌ تا بدانيم‌ كه‌ آيا در مملكت‌ مردی‌ هست‌ كه‌ قضای‌ قاضيان‌ شرق‌ و غرب‌ به‌ او پيشنهاد شود و او آن‌ را نپذيرد (ابن‌ جوزی‌، همانجا). در مدتی‌ كه‌ ابن‌ خيران‌ در خانه‌اش‌ زندانی‌ بود، مردم‌ فرزندان‌ خود را بدانجا می‌بردند تا اين‌ واقعه‌ را از نزديك‌ ديده‌، برای‌ آيندگان‌ بازگو كنند (ذهبی‌، سير، همانجا). او همواره‌ ابن‌ سريج‌ را به‌ سبب‌ پذيرفتن‌ منصب‌ قضاوت‌ سرزنش‌ می‌كرد، زيرا پيش‌ از قبول‌ اين‌ مقام‌ از طرف‌ شافعی‌ مذهبان‌ بغداد سابقه‌ نداشته‌ است‌ (ابواسحاق‌ شيرازی‌، 119).
وی‌ در فقه‌ شافعی‌ فتاوای‌ ويژه‌ای‌ داشت‌ كه‌ عقيدۀ او در جايز دانستن‌ شهادت‌ مولی‌ به‌ نفع‌ عبدِ مكاتَب‌ِ خود و دادن‌ زكات‌ مالش‌ به‌ او (عبّادی‌، 67) و وجوب‌ اذان‌ جمعه‌ (ابن‌ قاضی‌ شهبه‌، 1/ 29) از آن‌ جمله‌ است‌ (قس‌: سبكی‌، 3/ 274). رافعی‌ و ابوالحسين‌ بن‌ خيران‌ صاحب‌ اللطيف‌ بسياری‌ از آرای‌ وی‌ را در مسائل‌ مختلف‌ فقهی‌ در تصانيف‌ خود آورده‌اند (اسنوی‌، 1/ 470)، اما در هيچ‌ يك‌ از منابع‌ سخنی‌ از آثار علمی‌ او به‌ ميان‌ نيامده‌ است‌. مشايخ‌ و شاگردان‌ او نيز به‌ درستی‌ دانسته‌ نيست‌ (ذهبی‌، سير، همانجا).

مآخذ

ابن‌ اثير، الكامل‌؛
ابن‌ جوزی‌، عبدالرحمن‌ بن علی، المنتظم‌، حيدرآباد دكن‌، 1357 ق‌؛
ابن‌ قاضی‌ شهبه‌، ابوبكر بن احمد، طبقات‌ الشافعية، به‌ كوشش‌ حافظ عبدالعليم‌ خان‌، حيدرآباد دكن‌، 1978 م‌؛
ابواسحاق‌ شيرازی‌، ابراهيم‌ بن علی، طبقات‌ الفقهاء، به‌ كوشش‌ خليل‌ ميس‌، بيروت‌، دارالقلم‌؛
اسنوی‌، عبدالرحيم‌ بن حسن، طبقات‌ الشافعية، به‌ كوشش‌ عبدالله‌ جبوری‌، بغداد، 1390 ق‌؛
خطيب‌ بغدادی‌، احمد بن علی، تاريخ‌ بغداد، قاهره‌، 1349 ق‌؛
ذهبی‌، محمد بن احمد، سير اعلام‌ النبلاء، به‌ كوشش‌ شعيب‌ ارنؤوط و ديگران‌، بيروت‌، 1404 ق‌/ 1984 م‌؛
همو، العبر، به‌ كوشش‌ محمد سعيد بن‌ بسيونی‌ زغلول‌، بيروت‌، 1985 م‌؛
سبكی‌، عبدالوهاب‌ بن علی، طبقات‌ الشافعية الكبری‌، به‌ كوشش‌ محمد الحلو و محمود محمد طناحی‌، قاهره‌، 1964 م‌؛
عبّادی‌، محمد بن احمد، طبقات‌ الفقهاء الشافعية، به‌ كوشش‌ گوستاويتستام‌، ليدن‌، 1964 م‌.

عنايت‌الله‌ فاتحی‌نژاد