بطال

بَطّال‌، عبدالله‌، شخصیتی‌ نیمه‌افسانه‌ای‌ كه‌ از او با عنوان‌ نام‌آورترین‌ جنگجوی مسلمان در لشكركشیهای‌ دوره اموی‌ برضد دولت‌ بیزانس‌ یاد شده‌، و بعدها در داستانهای‌ پهلوانی‌ عربی‌ و تركی‌، القاب «سید بطال‌» یا «سید بطال‌ غازی‌» یافته‌ است‌.
در كهن‌ترین‌ روایات‌ موجود از بطال‌، شخصیت‌ وی‌ در هاله‌ای‌ از ابهام‌ و افسانه‌ قرار دارد. نامش‌ را عبدالله‌ (یعقوبی‌، 2 / 260؛ طبری‌، 7 / 90؛ مسعودی‌، 8 / 74؛ ابن‌ اثیر، 5 / 248؛ ابن‌ كثیر، 9 / 345) و كنیه‌اش‌ را با اختلاف‌، ابومحمد (ذهبی‌، سیر... ، 5 / 268، العبر، 1 / 118)، ابوالحسین‌ (ابن‌ اثیر، همانجا) و ابویحیی (ابن كثیر، همانجا؛ ابن‌ تغری‌ بردی‌، 1 / 272) آورده‌اند. گفته‌اند كه‌ وی‌ در انطاكیه‌ سكنی‌ داشت‌ (ذهبی‌، سیر، 5 / 268-269؛ ابن‌ تغری‌ بردی‌، 1 / 273) و در هیچ‌یك‌ از مآخذ موجود، از تبار عربی‌ وی‌ سخنی‌ به‌ میان‌ نیامده‌ است‌ (نک‌ : IA, II / 344)؛ حتی در برخی مآخذ، زمان‌ زندگی‌ او را به‌ دورۀ عباسیان نیز رسانده‌اند كه ناشی از روایات‌ افسانه‌ای‌ بطال‌نامه‌هاست («دائرةالمعارف‌ اسلام‌...»، .(V / 204
نخستین‌بار در جنگ با بیزانس (روم‌ شرقی‌) در زمان عبدالملك‌ اموی‌، از او نام‌ برده‌ شده‌ است‌ (بلعمی‌، 2 / 901). زمانی‌ كه‌ مَسلَمه بن‌ عبدالملك‌ به‌ فرمان‌ خلیفه‌ به‌ «بلاد روم‌» (بیزانس‌) لشكر كشید، بطال‌ نیز در آن‌ شركت‌ داشت‌ و فرماندهی‌ طلایه‌داران‌ سپاه‌ و امیری‌ نیروهای‌ جزیره‌ و شام‌ و ده‌ هزار مرد جنگی‌ با او بود (ابن‌ اثیر، همانجا؛ ذهبی‌، همان‌، 5 / 269؛ ابن‌ كثیر، همانجا). وی منطقه را امن كرد، چنانکـه بازرگانان و كشاورزان‌ به‌ آسودگی‌ رفت‌و‌آمد می‌كردند (ابن اثیر، همانجا). بطال‌ همچنین‌ در لشكركشی‌ سال 113ق‌ / 731م‌ به‌ بیزانس همراه عبدالوهاب بن بُخت‌، از دلاورانی‌ كه‌ در این‌ جنگ‌ كشته‌ شد، شركت‌ داشت‌ (طبری‌، 7 / 88؛ ذهبی‌، تاریخ‌... ، 4 / 227). در جنگ‌ معاویه بن‌ هشام‌ با رومیان‌ نیز بطال‌ همراه معاویه بود. در این جنگ سپاه‌ روم شكست خورد و كنستانتین‌ (قسطنطین‌) فرمانده‌ رومی‌ اسیر شد (یعقوبی‌، همانجا؛ طبری‌، 7 / 90؛ ابن‌ جوزی‌، 7 / 159). بطال‌ در آخرین‌ لشكركشی‌ خود به‌ بیزانس‌ در كنار ملك‌ بن‌ شبیب‌ كه‌ فرمانده‌ سپاه‌ مسلمانان‌ بود، مشاركت‌ داشت‌ و در این‌ جنگ‌ به‌ قتل‌ رسید. تاریخ‌ مرگ‌ او را مآخذ با اختلاف بسیار، از 107ق‌ / 725م‌ تا 123ق‌ / 741م‌ نقل‌ كرده‌اند (خلیفه، 2 / 524؛ طبری، 7 / 191؛ ذهبی، دول‌...، 1 / 58؛ صفدی‌، 17 / 696؛ نویری، 21 / 458-459؛ قرمانی‌، 142). وی‌ در همان‌جایی‌ كه‌ اینک به‌ قصبۀ سید غازی‌ معروف‌ است‌، از توابع‌ اسكی‌ شهر (ه‌ م‌)، به‌ خاك‌ سپرده‌ شد (همانجا؛ «دائرة المعارف‌ اسلام‌»، .(V / 205
منابع‌ كهن‌، بطال‌ را به‌ شجاعت‌ و دلاوری‌ ستوده‌اند (ذهبی‌، العبر، همانجا؛ سیوطی‌، 248). وی‌ در این‌ خصایل‌ ضرب‌المثل‌ بوده‌ است‌ (ذهبی‌، تاریخ‌، همانجا). به‌ نوشتۀ مسعودی‌، وی یكی‌
از 10 تن‌ پهلوانی است‌ كه‌ با مسیحیان‌ جنگیده‌، و آنان‌ تصویر ایشان‌ را در یكی‌ از كلیساهای‌ خود نقش‌ كرده‌اند (همانجا).

بطال‌نامه‌

با الهام‌ از بطال‌ و جنگهایی‌ كه‌ در آن‌ شركت‌ داشته‌ است و دلیریهایی كه به او نسبت داده‌اند، افسانه‌هایی‌ موسوم‌ به‌ بطال‌نامه‌ پدید آمده‌ كه‌ از لحاظ داستان‌سراییهای‌ عامیانه‌ قابل‌ بحث‌ و توجه‌ است‌. بطال‌نامه به صورت دو داستان حماسی‌ بزرگ‌، یكی‌ به‌ زبان‌ تركی‌ با عنوان‌ سیدبطال‌ و دیگری‌ به‌ زبان‌ عربی با عنوان ذوالهمّه تنظیم شده است (كانار، «لشكركشیها...»، .(116-118 برخی‌ از محققان‌ برآنند كه‌ این‌ دو داستان‌ برپایۀ یك‌ بطال‌نامه كهن‌تر، به‌ زبان‌ عربی‌ فراهم‌ آمده‌ است‌ كه‌ اكنون‌ نسخه‌ای‌ از آن‌ در دست نیست‌؛ اما نشانه‌هایی تاریخی وجود آن را محتمل‌ می‌سازد (همانجا؛ مكدانلد، .(380-381 گفته‌اند كه‌ این‌ مأخذ در سدۀ 4ق‌ / 10م‌ در سوریه‌ وجود داشته‌، و داستانهای‌ حماسی‌ روم‌ شرقی‌ از آن‌ متأثر شده‌ است‌ (گرگوار، .(213-214در زمانهای‌ دیگر نیز رویدادهای‌ مختلف‌ از جمله‌ شجاعت‌ ملك‌ ظاهر در فتح‌ قیصریه‌ به‌ شجاعت‌ بطال‌ تشبیه‌ شده‌ است‌ (نکـ: قلقشندی‌، 14 / 139-140؛ مقریزی‌، 1 / 485؛ مكدانلد، .(380

بطال‌نامۀ تركی‌

تركها پس از گشودن آسیای صغیر، سنتهای حماسی‌ نبردهای‌ اسلامی‌ و بیزانسی‌ سده‌های‌ گذشته‌ را به‌ خود نسبت دادند و با افزودن‌ سنتهای‌ تركی‌ و ایرانی‌، آنها را دگرگون‌ كردند و حماسۀ جدیدی‌ ساختند كه‌ موضوع‌ آن‌ فتح‌ آسیای‌ صغیر است‌ و عناصر تشكیل‌ دهنده آن‌، از پدیده‌های‌ متفاوت‌ مربوط به‌ زمانهای‌ گوناگون‌ و منابع‌ مختلف‌ فراهم‌ آمده‌ است‌ (نک‌ : لوند، I / 127 ؛لسترنج‌، 137؛ كانار، همانجا).
در این‌ داستان‌، حوادثی‌ كه‌ بطال‌ در آن‌ شركت‌ دارد، در عهد المعتصم‌ بالله‌ و الواثق‌ بالله‌ عباسی‌ روی‌ می‌دهد و افسانه‌ها حوادث‌ حقیقی تلقی‌ می‌گردد (همانجا؛ I / 1103, EI²) در این‌ میان‌، یك‌ حادثه تاریخی‌ از سایر حوادث‌ متمایز است‌: دستگیری‌ بابك‌ (ه‌ م‌) در زمان‌ المعتصم‌بالله‌؛ ولی در اینجا هم بطال‌ جانشین‌ افشین‌ (ه‌ م‌) می‌شودI / 1104) , EI²) چنین‌ است‌ كه‌ اولیا چلبی‌ بطال‌ را هم‌زمان‌ با هارون‌الرشید می‌پندارد و زمان‌ خلافت‌ هارون‌ را به‌ 244ق‌ / 858م‌ تغییر می‌دهد (4 / 7). مدفن‌ سیدبطال‌، قهرمان‌ ملی‌ ـ مذهبی‌ ترك‌ در مسجد جمعه شهر قیصریه‌ كه‌ به‌ یاد او ساخته‌ شده‌، واقع‌ است‌ (لسترنج‌، .(145-146

بطال‌نامۀ عربی‌

بطال‌نامه عربی‌ شبیه‌ بطال‌نامه تركی‌ است، جز آنکـه در اینجا عبدالوهاب (شخصیت دوره اموی‌ و همرزم‌ بطال‌) فرزند شیرزن‌ افسانه‌ای‌ به‌ نام‌ ذات‌ الهمه‌ نیز از قهرمانان‌ اصلی‌ داستان‌ است‌ و نام‌ بطال‌ به‌ صحصاح‌ بدل‌ شده‌ است‌ (كانار، همان‌،117، «شخصیتها...»، .(159 صَحصاح‌ در مقام‌ فرمانده‌ لشكر مسلمة بن‌ عبدالملك‌ در لشكركشی‌ بزرگ‌ قسطنطنیه‌ شركت‌ دارد و قهرمان‌ نبرد برضد امپراتوران‌ روم‌ شرقی‌ است‌. موضوع‌ اصلی‌ داستان‌، جنگهای‌ عربی‌ ـ رومی‌ از زمان‌ بنی‌ امیه‌ تا آخر خلافت‌ الواثق‌ بالله‌، یعنی‌ سده‌های‌ 1 تا 3ق‌ و نیز برخی‌ حوادث‌ بعدی‌ است‌. داستان‌ با رقابت‌ دو قبیله عربی‌، بنی‌ كِلاب‌ و بنی‌ سُلَیم‌، در دورۀ اموی‌ آغاز می‌شود و در دوره عباسی‌ با پیروزی‌ بنی‌ كلاب‌ و همراهی‌ رئیس‌ این‌ قبیله‌ با مسلمه‌ در فتح‌ قسطنطنیه‌ و حوادث‌ دیگر ادامه‌ می‌یابد. بنی‌ كلاب‌ در رقابت‌ امین‌ و مأمون‌ عباسی‌ از مأمون‌ پشتیبانی‌ می‌كنند و وی‌ با كمك‌ بطال‌ به‌ خلافت‌ دست‌ می‌یابد (همان‌،158 بب‌ ). حوادث‌ این‌ حماسۀ طویل‌ بسیار پیچیده‌ است‌ و تكرار حوادث‌ و وضعیتهای‌ مشابه‌ و نسخه‌برداری‌ شخصیتهایی‌ با نقشهای‌ همسان‌ در آن‌ آشكار است‌. در پایان‌ داستان‌ ذوالهمه‌ و عبدالوهاب‌ در مراجعت‌ از سفر حج‌ می‌میرند و بطال‌ در آنکـارا درمی‌گذرد (II / 236,238,².(EI
نسخه‌های‌ مختلفی‌ از بطال‌نامه‌ انتشار یافته‌ است‌: یك‌ نسخه آن‌ چندین بار با عنوان مناقب غزوات سیدبطال ازجمله در 1287ق‌ / 1870م‌ به چاپ‌ رسیده‌ است‌. نسخه‌ای‌ دیگر از آن‌ كه‌ در 1327ق‌ / 1909م‌ با نام‌ سیرة الامیرة ذات‌ الهمة و ولدها عبدالوهاب‌ و الامیر ابومحمد البطال‌... نشر یافته‌، مشتمل‌ است‌ بر 70 فصل‌ و 7 مجلد و 084 ‘5 صفحه‌ (كانار، همان‌، .(158 نام‌ شناخته‌ شدۀ دیگر این‌ اثر سیرة المجاهدین‌ و حزب‌ الموحدین‌ و ذات‌ الهمة است‌. نسخۀ خطی كتابخانه برلین ذوالهمة و البطال نام دارد (همو، «لشكركشیها»، همانجا؛.(II / 65 GAL, S, یك‌ بطال‌نامۀ منظوم‌ هم‌ به‌ زبان‌ تركی‌ در زمان‌ سلطنت‌ مصطفی‌ سوم‌ (1757-1774م‌) فراهم‌ آمده‌ است‌.
نام‌ بطال‌ علاوه‌ بر داستانهای حماسی‌، در افسانه‌های‌ متعدد دیگر و در افسانه‌های مربوط به فرقه‌های دراویش علوی و بكتاشی‌ نیز آمده است (نک‌ : لوند، I / 127؛«دائرةالمعارف‌ ترك»، I / 1104,؛ EI²,.(IV / 410

مآخذ

ابن‌ اثیر، الكامل‌؛
ابن‌ تغری‌ بردی‌، النجوم‌؛
ابن‌ جوزی‌، عبدالرحمان‌، المنتظم‌، به كوشش محمد عبدالقادر عطا و مصطفى عبدالقادر عطا، بیروت‌، 1412ق‌ / 1992م‌؛
ابن‌ كثیر، البدایة و النهایة، به‌ كوشش‌ احمد ابوملحم‌ و دیگران‌، بیروت‌، 1407ق‌ / 1987م‌؛
اولیا چلبی‌، سیاحت‌نامه‌، استانبول‌، 1314ق‌؛
بلعمی‌، محمد، تاریخ‌نامه طبری‌، به‌ كوشش‌ محمدروشن‌، تهران‌، 1366ش‌؛
خلیفـة بن‌ خیاط، تاریخ‌، به‌ كوشش‌ سهیل‌ زكار، دمشق‌، 1968م‌؛
ذهبی‌، محمد، تاریخ‌الاسلام‌، قاهره‌، 1369ق‌؛
همو، دول‌ الاسلام‌، حیدرآباد دكن‌، 1364ق‌؛
همو، سیر اعلام‌ النبلاء، به‌ كوشش‌ شعیب‌ ارنؤوط، بیروت‌، 1405ق‌ / 1985م‌؛
همو، العبر، به‌ كوشش‌ محمدسعید بن‌ بسیونی‌ زغلول‌، بیروت‌، 1405ق‌ / 1985م‌؛
سیوطی‌، تاریخ‌ الخلفاء، به‌ كوشش‌ محمد محیی‌الدین‌ عبدالحمید، كراچی‌، نورمحمد؛
صفدی‌، خلیل‌، الوافی‌ بالوفیات‌، به‌ كوشش‌ دُرتئا كراوولسكی‌، ویسبادن‌، 1402ق‌ / 1982م‌؛
طبری‌، تاریخ‌؛
قرمانی‌، احمد، اخبار الدول‌ و آثار الاول‌، بغداد، 1282ق‌؛
قلقشندی‌، احمد، صبح‌الاعشى، قاهره‌، 1383ق‌ / 1963م‌؛
مسعودی‌، علی‌، مروج‌ الذهب‌، به‌ كوشش‌ باربیه‌ دومنار و پاوه‌ دوكورتی‌، پاریس‌، 1874م‌؛
مقریزی‌، احمد، الخطط، بیروت‌، دارصادر؛
نویری‌، احمد، نهایة الارب‌، به‌ كوشش‌ علی‌ محمد بجاوی‌، قاهره‌، 1976م‌؛
یعقوبی‌، احمد، تاریخ‌، به‌ كوشش‌ عبدالامیر مهنا، بیروت‌، 1413ق‌ / 1993م‌؛
نیز:

Canard, M., «Les Expeditions des Arabes contre Constantinople» , JA, 1926, vol. CCVIII;
id, «Les Principaux personnages du roman de chevalerie arabe Dat al-Himma wa-l-Battal» , Arabica, 1961, vol. VIII;
EI² ;
GAL,S;
Gregoire, H. and R. Goossens, «Byzantinisches Epos und arabischer Ritterroman» , ZDMG, 1934, vol. LXXXVIII;
IA;
Le Strange, G., The Lands of the Eastern Caliphate, London, 1966;
Levend, A.S., Turk edebiyat o tarihi, Ankara, 1984;
MacDonald, D. B., «The Earlier History of the Arabian Nights» , JRAS, 1924;
Turk ansiklopedisi, Istanbul, 1967;
Turkiye diyanet vakfi Islam ansiklopedisi, Istanbul, 1992.

پرویز امین‌ ـ علی‌اكبر دیانت