برغشی

بَرْغُشی، یا بَرْغَشی، ابو المظفر محمد بن ابراهیم، از وزیران پایان روزگار سامانیان. نام وی در برخی از منابع و پاره‌ای از نسخه‌ها بُزغُشی ضبط شده (ﻧﻜ : عتبی، تاریخ...، 144، 152؛ بیهقی، علی، 189؛ شبانکاره‌ای، 26؛ نیز ﻧﻜ : شعار، 152، حاشیۀ 2؛ فیاض، 357، حاشیۀ 2)، اما در شرح تاریخ یمینی و منابع مهم دیگر نام او برعشی آمده است (منینی، 1/250؛ نیز ﻧﻜ : عتبی، «تاریخ...»، 1/250، 288، 289, گردیزی، 171، 172؛ بیهقی، ابوالفضل، 357، 359؛ شعار، همانجا). با وجود این، تلفظ درست این نام، با اطمینان روشن نیست. از شعر ابومنصور فوشنجی (ملقب به مضراب‌الشعر) نیز تنها این اندازه پیداست که حرف اول و سوم آن متحرک و حرف دوم آن ساکن است (ﻧﻜ : عتبی، همانجا؛ ثعالبی، 4/159؛ نیز ﻧﻜ : فیاض، همانجا). درعین‌حال، ازآنجاکه ناصرالدین منشی کرمانی نام او را برغوشی ضبط کرده است (ص 39)، بعید نیست که منسوب به برگوش، از شهرهای ناحیۀ چاچ بوده باشد (ﻧﻜ : اصطخری، 330؛ ابن حوقل، 2/507؛ مقدسی، 48؛ نیز ﻧﻜ : حبیبی، 171، حاشیۀ9).
نفوذ روزافزون غلامان ترک در دبار سامانی، نه تنها وزیران، دبیران و دهقانان ایرانی را تهدید می‌کرد، بلکه به تدریج از قدرت امیران سامانی نیز می‌کاست. از حدود ربع آخز سدۀ 4ق، اختلفا و بی‌اعتمادی میان والیان و سپهسالاران ایرانی و ترک دولت سامانی افزایش یافت. سقوط بخارا تختگاه سامانیان به دست ترکان مسلمان قراخانی (382ق/992م)، هرچند دوامی نداشت، اما آشفتگی اوضاع را بیش از پیش نمایان ساخت. اتحاد نافرجام ابوالحسن فایق و ابوعلی سیمجور بر ضد سامانیان (384ق)نیز، به توسعۀ قدرت سبکتکین امیر غزنه انجامید و دربار بخارا را زیر نفوذر وی قرار داد (برای تفصیل، ﻧﻜ : زرین کوب، 2/211-217).
حکومت نوح بن منصور سامانی یا نوح دوم (365-387ق/ 976-997م) نیز از همان ابتدا متکی به سرداران ترک بود. وزیر او عبدالله محمد بن احمد جیحانی ظاهراً «به سبب پیری عذر خواست» (نرشخی، 136)، اما شاید در باطن از تسلط و مداخلۀ سرداران ترک در کار دیوان که باعث اختلال در ادارۀ مملکت می‌شد. به تنگ آمده بود (زرین کوب، 2/212). چند سال بعد هم، وزیر دیگرش ابونصر بن ابی‌زید، به دست غلامان کشته شد. نوح از بیم سبکتکین که پشتیبان وزیر بود، غلامان را دستگیر کرد و کشت. سپس از سبکتکین خواست تا جانشین وزیر را تعیین کند؛ اما سبکتکین در این ماجرا مداخله نکرد و سرانجام، ا ابوالمظفر برغشی که احتمالاً مورد تأیید سکبکتین نیز بود، به وزارت برگزیده شد و تا پایان فرمانروایی نوح بن منصور، وزارت او را بر عهده داشت (عتبی، «تاریخ»، 1/241، 250، تاریخ، 139-140، 144؛ رشیدالدین، 2(4)/82؛ ناصرالدین، همانجا؛ خواندمیر، 114؛ نیز ﻧﻜ : بارتولد، 1/562).
با مرگ نوح دوم، پسر خردسالش ابوالحارث منصور یا منصور دوم (ﺣﻜ 387-389ق/997-999م) جانشین وی شد و وزارت همچنان در دست برغشی باقی ماند؛ اما نیابت حکومت، به فایق سپرده شد و درواقع زمام امور در اختیار وی قرار گرفت (عتبی، «تاریخ»، 1/264-265، 268-269، تاریخ، 152، 155-156؛ گردیزی، 171؛ رشیدالدین، 2(4)/86-87؛ شبانکاره‌ای، همانجا). مداخلۀ فایق در امور مملکتی، سبب ایجاد اختلاف شدیدی میان او برغشی گردید و برغشی به امیر سامانی پناهنده شد. فایق با خشونت و اصرار فراوان، تسلیم وی را طلب کرد، اما منصور نپذیرفت و فایق هم با ناخشنودی بخارا را ترک کرد. سرانجام با وساطت بزرگان دولت، میان طرفین موافقتی حاصل آمد و برخلاف میل قلبی منصور، برغشی از کار بر کنار شد (388ق/901م). وزارت را به ابوالقاسم عباس بن محمد برمکی سپردند و برغشی را به گوزگانان (جوزجان) فرستادند (عتبی، «تاریخ»، 1/288-289، تاریخ، 168؛ گردیزی، 172؛ رشیدالدین، 2(4)/96؛ ناصرالدین، همانجا؛ نیز ﻧﻜ : بیهقی، ابوالفضل، 358؛ بارتولد، 1/564).
گزارش ابوالفضل بیهقی دربارۀ برغشی (ص 357-358)، هرچند با گزارش عتبی و دیگر منابع متفاوت است، اما نشان می‌دهد که در چنان اوضاع و احوالی، خود برغشی هم تمایلی به ادامۀ وزارت نداشته است. بر اساس این گزارش، برغشی چون دریافت که کار سامانیان «به آخر آمده است»، حیله‌ای ساخت و 5هزار دینار به یکی از پزشکان دربار داد تا به دروغ، بیماری وی را تأیید کند. امیر سامانی که سرانجام از بهبود او ناامید شده بود، به وی اجازه داد تا به ملکی که در گوزگانان خرید بود، عزیمت کند و به والی گوزگانان فرمان داد که وی را بزرگ دارد (همانجا). چندی بعد، چون خاندان سامانی برافتاد (389ق/999م)، برغشی، ملک خود را در گوزگانان فروخت و به نیشابور رفت (همو، 358). ظاهراً وی تا پایان عمر، در آنجا ساکن بود و به قولی در آنجا، مدت 30سال به مطالعه و تألیف اشتغال داشت (ناصرالدین، خواندمیر، همانجاها).
ابوالفضل بیهقی روایت کرده که ابوالمظفر برغشی را در 400ق در نیشابور دیده است. برغشی در آن زمان، «پیری سخت بشکوه» بوده و «موی سفید چون کافور» داشته است (همانجا). به‌هرحال، بزرگان نیشابور در بزرگداشت برغشی کوتاهی نمی‌کردند و همواره او را بر صدر می‌نشاندند. محمود غزنوی نیز وی را «خواجه» می‌خواند و چند بار قصد کرد که برغشی را وزارت دهد، اما او نپذیرفت (همو، 359). با اینکه ابومنصور فوشنجی، اشعاری در تأسف بر زمان وزارت ابوعلی بلعمی و انتقاد از وزارت برغشی سروده است (عتبی، «تاریخ»، 1/289، تاریخ، همانجا؛ ثعالبی، 4/159؛ نیز ﻧﻜ : نفیسی، 346)، منینی او ر از کاردان‌ترین و فاضل‌ترین وزیران سامانیان دانسته است (1/250).

مآخذ

ابن حوقل، محمد، صورة الارض، به کوشش کرامرس، لیدن، 1939م؛
اصطخری، ابراهیم، مسالک الممالک، به کوشش دخویه، لیدن، 1927م؛
بارتولد، و. و. ترکستان نامه، ترجمۀ کریم کشاورز، تهران، 1352ش؛
بیهقی، ابوالفضل، تاریخ، به کوشش قاسم غنی و علی‌ اکبر فیاض، تهران، 1324ش؛
بیهقی، علی، تاریخ بیهق، به کوشش کلیم الله حسینی، حیدرآباد دکن، 1968م؛
ثعالبی، عبدالملک، یتیمة الدهر، به کوشش محمد محیی الدین عبدالحمید، بیروت، 1377ق؛
حبیبی، عبدالحی، حواشی بر زین‌الاخبار (ﻧﻜ : ﻫﻤ، گردیزی)؛
خواندمیر، غیاث الدین، دستور الوزراء، به کوشش سعید نفیسی، تهران، 1355ش؛
رشیدالدین فضل‌الله، جامع‌التواریخ، به کوشش احمد آتش، آنکارا، 1957م؛
زرین کوب، عبدالحسین، تاریخ مردم ایران، تهران، 1368ش؛
شبانکاره‌ای، محمد، مجمع‌الانساب، به کوشش هاشم محدث، تهران، 1363ش؛
شعار، جعفر، حاشیه بر تاریخ یمینی (ﻧﻜ : ﻫﻤ، عتبی)؛
عتبی، محمد، «تاریخ یمینی»، ضمن شرح الیمینی (الفتح الوهبی) (نک‌ :هم‌، منینی)؛
همو، تاریخ یمینی، ترجمۀ ناصح جرقادقانی، به کوشش جعفر شعار، تهران، 1357ش، فیاض، علی‌اکبر، حواشی بر تاریخ (ﻧﻜ : ﻫﻤ، بیهقی، ابوالفضل)؛
گردیزی، عبدالحی، زین‌الاخبار، به کوشش عبدالحی حبیبی، تهران، 1347ش؛
مقدسی، محمد، احسن التقاسیم، به کوشش دخویه، لیدن، 1906م؛
منینی، احمد، شرح الیمینی (الفتح الوهبِی)، قاهره، 1286ق؛
ناصرالدین منشی کرمانی، نسائم الاسحارا، به کوشش جلال‌الدین محدث ارموی، تهران، 1364ش؛
نرشخی، محمد، تاریخ بخارا، ترجمۀ احمد بن محمد قباوی، تلخیص محمد بن زفز، به کوشش محمدتقی مدرس رضوی، تهران، 1363ش؛
نفیسی، سعید، محیط زندگی و احوال و اشعار رودکی، تهران، 1336ش.

روزبه زرین‌کوب