باب مشیخت

بابِ مَشیخَت، اداره و محل کار شیخ‌الاسلام ـ بالاترین مقام دینی ـ در نظام اداری دولت عثمانی، به‌ویژه پس از انحلال تشکیلات ینی‌چری. این اداره به شیخ‌الاسلام قاپی‌سی، بابِ ِ فتوا و فتواخانه نیز معروف بوده است (لطفی، IX/ 39؛ پاکالین، I/ 142، «دائرةالمعارف دیانت» IV/ 363).
شیخ‌الاسلامها که صدور فتوا و ادارۀ امور مذهبی را انجام می‌داند، و از لحاظ موقعیت در دستگاه دولت هم‌ رتبه با صدر اعظم با یک مرتبه پایین‌تر بودند «فرهنگ ...»، II/ ,1382)، ابتدا محل مخصوصی نداشتند و در خانه‌هایشان وظایف خود را انجام می‌دادند. پس از برچیده شدن سپاه ینی‌چری به دست سلطان محمود دوم در 1242ق که به «واقعۀ خیریه» معروف است، ساختمان «آغاقاپی‌سی» محل فرمانده ‌ینی‌چریها که نزدیک مسجد سلیمانیه قرار داشت، به شیخ‌الاسلامها واگذار شد ( طیارزاده، 2/ 139-140؛ اوزون چارشیلی، I/ 394؛ «سجل ...»، I/ 67؛ شاو، 2/ 139). از 1252ق/ 1836م تمام دوایر وابسته به نهاد مشیخت به محل جدید انتقال یافت. در این محل که «باب والای فتوا» نیز نامیده می‌شد، دایره‌ای به نام «فتواخانۀ عالی» تشکیل شد که به عنوان یک مرکز علمی وظیفۀ پاسخ‌گویی به مسائل حقوقی دول اسلامی و گاه اروپایی را برعهده داشت («سجل»، I/ 66-67).
باب‌ مشیخت در واحدها و دوایر گونه‌گونی تشکیل می‌شد که هر یک مسئولیت و وظیفۀ خاصی را بر عهده داشت. طبق یک سنت، خاموش‌شدن چراغ باب‌ مشیخت، نشانۀ عزل شیخ‌الاسلام بود («دائرةالمعارف دیانت»، همانجا). از مقامهای مهم این نهاد یکی نیز «امین فتوا» بود که مسئولیت اعلان و صدور نظریات حقوقی و مذهبی شیخ‌الاسلام را برعهده داشت و در رأس فتواخانه در باب ‌مشیخت بود (پاکالین، I/ 621؛ «دائرةالمعارف‌ترک »، XVI/ 276).
اگرچه با اعلان مشروطیت در 1327ق/ 1909م از اهمیت باب‌ مشیخت به تدریج کاسته شد، اما تا فرو پاشی دولت عثمانی همچنان وظایف خود را انجام می‌داد. با لغو خلافت و اعلان جمهوریت، عمر باب ‌مشیخت نیز پایان یافت و به جای آن «ادارۀ امور مذهبی» وابسته به نخست‌وزیری تشکیل شد، ساختمان باب مشیخت امروزه ادارۀ «مفتی لیک» استانبول است («دائرةالمعارف دیانت، همانجا).

مآخذ

شاو، ا.ج. وا.ک. شاو، تاریخ امپراتوری عثمانی و ترکیۀ جدید، ترجمۀ محمود رمضان زاده، مشهد، 1370ش؛
طیار زاده، احمد عطا، تاریخ، استانبول، 1293م؛
نیز:

Lütfi, A., Tarih, Istanbul. 1984;
Pakalin. M.z., Osmanlt tarih deyimleri va terimler sözlüĝü, Istanbul 1983;
Ser’iye sicilleri, Istanbul, 1988;
Türk ansiklopedisi, Ankara, 1968;
TürkÇe sözlük, Ankara, 1988;
Türkiye diyanet vakfi İslâm ansiklopedisi, Istanbul, 1991;
UznçarŞılı, İ.H., Osmanlt devleti teŞkilâtindan kapukulu ocaklarl, ankara, 1984.
علی‌اکبر دیانت