ابورغال

اَبورغال، شخصیت افسانه‌ای عرب از قبیلۀ ثقیف و از بازماندگان قوم ثمود. نام او را به اختلاف، زید بن مخلّف (یاقوت، 2 / 794) وقسی بن منبّه آورده‌اند (ابوالفرج، 4 / 76)؛ در حالی كه به گفتۀ ابن‌كلبی، قسی بن منبّه نام ثقیف غلام ابورغال بوده است (همو، 4 / 74). دربارۀ زندگی او نیز روایات گوناگونی آمده است: عده‌ای او را از پیروان صالح پیامبر و از بزرگان طائف (جاحظ، 6 / 156؛ ابوالفرج، همانجا) شمرده و بعضی غلام شعیب بن ذی مهدم دانسته‌اند (بلاذری، 1 / 25-26؛ ابن منظور، 11 / 291) كه مأمور رسیدگی به امور صدقات اموال و جمع‌آوری مالیات بود و به سبب سرپیچی از دستور صالح و ستمگری و سختگیری در اخذ مالیات، دچار بلای آسمانی گشت و یا به قولی به دست مردم كشته شد (بلاذری، یاقوت، همانجاها).
به روایتی دیگر، ابورغال از سوی مردم طائف به راهنمایی ابرهه در حمله به مكه برگزیده شد و در میان راه در محلی به نام مغمّس درگذشت (ابن هشام، 1 / 31؛ طبری، 2 / 132).
با اینهمه روایت كرده‌اند كه رسول اكرم (ص)، در جنگ تبوك بر سر راه طائف، در محلی به نام حجر، با اشاره به داستان معجزه خواستن قوم ثمود از صالح، مردم را از معجزه خواستن از انبیاء نهی كرد و فرمود: چون قوم ثمود از دستور خداوند سرپیچیدند، بلا بر آنان نازل شد و همگی را نابود ساخت، مگر مردی كه در حرم خداوند بود و از بلا مصون ماند و او نیز چون از حرم بیرون آمد، در همین جا دچار عذاب الهی و بلای آسمانی شد وهلاك گردید و همین جا به خاك سپرده شد. پرسیدند: او كه بود؟ فرمود: ابورغال (احمد بن حنبل، 3-4 / 296؛ ازرقی، 1 / 133؛ ابوداوود، 3 / 464- 465).
نیز گفته‌اند كه پیامبر دستور داد، قبر او را سنگسار كنند و سنگ زدن بر قبر ابورغال بعدها نزد عرب، چنان معمول شد كه به اشعار و مثلها راه یافت (نك‌ : حسان بن ثابت، 1 / 168؛ جریر، 342؛ جاحظ، 6 / 157؛ مسعودی، 1 / 53-54).
قبر ابورغال در محلی «ذات عرق» و «البستان» كه «الغمیر» نامیده می‌شود، واقع شده است (علی، 7 / 343).
ابن‌كثیر (2 / 171) با توجه به اختلاف روایات دربارۀ چگونگی مرگ ابورغال، احتمال داده كه وی با نیای بزرگش كه قبر او را نیز سنگ می‌زدند، خلط شده باشد. ابورغال را مردی بسیار ستمگر خوانده‌اند (جاحظ، 6 / 156؛ ابن قتیبه، 91) و برخی محققان (علی، 4 / 150) برآنند كه ستمگری و قساوت در دوران اسلام به او نسبت داده شده و این قساوت و بی‌رحمیهای حجاج بن یوسف ثقفی، حاكم عراق در دوران بنی امیه و دیگر ثقفیان ارتباط دارد.

مآخذ

ابن قتیبه،‌ عبدالله بن مسلم، المعارف، به كوشش ثروت عكاشه، قاهره، 1960 م؛
ابن كثیر، البلدایة، ابن منظور، لسان؛
ابن هشام، عبدالملك، سیرة النبی، به كوشش محمد محیی‌الدین عبدالحمید، قاهره، مطبعة المدنی؛
ابوداوود، سلیمان بن اشعث، سنن، به كوشش محمد محیی‌الدین عبدالحمید، مصر؛
ابوالفرج اصفهانی، الاغانی، بولاق، 1285 ق؛
احمد بن حنبل، مسند، استانبول، 1402 ق / 1982 م؛
ازرقی، محمد بن عبدالله، اخبار مكة، به كوشش رشدی صالح ملحس، بیروت، 1403 ق / 1983 م؛
بلاذری، احمد ابن یحیی، انساب الاشراف، به كوشش محمد حمیدالله، قاهره، 1959 م؛
جاحظ، عمرو بن بحر، الحیوان، به كوشش عبدالسلام محمد هارون، قاهره، 1388 ق / 1969 م؛
جریر بن عطیه، دیوان، بیروت، دارصادر؛
حسان بن ثابت، دیوان، به كوشش ولید عرفات، لندن، 1971 م؛
طبری، تاریخ؛
علی، جواد، المفصل فی تاریخ العرب قبل الاسلام، بیروت، 1970 م؛
مسعودی، مروج الذهب، به كوشش یوسف داغر، بیروت، 1385 ق / 1965 م؛
یاقوت، بلدان.

ابوالحسن دیانت