ابوزعبل

اَبوزَعبَل، قصبه‌ای كهن از توبع قلیوبیۀ مصر كه بنی صبره نیز نامیده می‌شده است. ابن مماتی (د 606 ق / 1209 م) در قوانین الدواوین، از آن به نام قُصَیر یاد می‌كند. این قصبه در اواخر دولت ممالیك به بوزعبل موسوم و معروف شد، چنانكه در كتاب وقف، منسوب به خیربیك چركسی، والی عثمانی در مصر كه در 926 ق / 1520 م نوشته شده، از آن به همین نام یاد شده است (رمزی، 1(2) / 31). ابوزعبل در فاصلۀ 22 كیلومتری شمال قاهره واقع شده است (خانجی، 1 / 109؛ امین، 3 / 50).
ابوزعبل در 6 جمادی‌الاول 1207 ق / 20 دسامبر 1792 م به وسیلۀ مرادبیك و سربازان مملوك مورد غارت و چپاول قرار گرفت و گروهی از اهالی آنجا، از پیر و جوان كشته شدند و عده‌ای از بزرگان نیز دستگیر و زندانی گردیدند (جبرتی، 2 / 145).
ناحیۀ اطراف ابوزعبل در زمان اشغال ناپلئون، صحنۀ فعالیت نظامی و نبرد بین نیروهای فرانسه و عثمانی بود (خانجی، همانجا). ابوزعبل در آن زمان دوبار مورد تاخت و تاز نیروهای فرانسوی قرار گرفت. ارتش ناپلئون در 23 صفر 1213 ق / 7 اوت 1798 م مبلغی به عنوان هزینۀ نگهداری و ادارۀ نیروی نظامی خود از مردم ابوزعبل خواست. اهالی محل از پرداخت آن سرباز زدند. در نتیجه سپاهیان ناپلئون آنجا را غارت كرده، به آتش كشیدند. 5 ماه بعد، در 30 رجب 1213 ق / 8 ژانویۀ 1799 م بار دیگر فرانسویان به این قصبه حمله كردند و تمام اموال، گله‌ها و حیوانات باركش را به غنیمت بردند (جبرتی، 2 / 240).
ابوزعبل به سبب وجود تأسیسات علمی و پادگان نظامی در آن ناحیه شهرت و اهمیت پیدا كرده است. در 1241 ق / 1825 م به دستور محمدعلی پاشا، خدیو مصر، در نزدیكی پادگان ابوزعبل مدرسۀ ستاد تأسیس یافت كه براساس نظام و مقررات مدارس نظامی مشابه در فرانسه پایه‌گذاری شده بود (زیدان، 4 / 20-21). پزشكی كه از فرانسته برای معالجه و مداوای نظامیان آمده بود، به دستور محمدعلی پاشا در 1826 م ابتدا به تأسیس یك بیمارستان بزرگ ارتش پرداخت و سپس یك مدرسۀ پزشكی جنب بیمارستان تأسیس كرد (خانجی، همانجا؛ صابات، 165؛ زیدان، 4 / 29) و مدیریت هر مؤسسه را خود برعهده گرفت. این مدرسه كه از قدیم‌ترین مدارس عالی مصر به شمار می‌رفت، از اول شعبان 1242 ق / 28 فوریۀ 1827 م كار خود را آغاز كرد (صابات، زیدان، همانجاها). اندك زمانی بعد، برای رفاه دانشجویان و تأمین نیازمندیهای آنان از حیث كتاب و منابع علمی، چاپخانه‌ای در كنار مدرسه تأسیس شد (رضوان، 354) كه اولین چاپخانۀ رسمی، بعد از مطبعۀ بولاق، در مصر بود (صابات، همانجا). در این چاپخانه كتابهای پزشكی مورد نیاز دانشجویان به وسیلۀ گروه مترجمان از زبان فرانسه به عربی ترجمه و با كمك خطاطان برای چاپ سنگی آماده می‌شد (رضوان، 354، 357؛ صابات، 166). در 1830 م مدرسۀ داروسازی و در 1831 م دامپزشكی و در 1832 م مدرسۀ مامایی به آن اضافه شد (EI2). در 1837 م مدرسه و چاپخانه از ابوزعبل به قصر العینی منتقل شد و تا مدتی امور طبع كتابها به مطبعۀ بولاق محول گشت (صابات، 166-167). بعدها زندان بزرگی در ابوزعبل ساخته شد كه موجب شهرت آن گردید (EI2).

مآخذ

امین، حسن، الموسوعة الاسلامیة، بیروت، 1396 ق / 1976 م؛
جبرتی، عبدالرحمن، تاریخ عجائب الآثار فی التراحم والاخبار، بیروت، 1978 م؛
خانجی، محمدامین، منجم‌العمران، قاهره، 1325 ق / 1907 م؛
رضوان، ابوالفتوح، تاریخ مطبعة بولاق، قاهره، 1953 م؛
رمزی، محمد، القاموس الجغرافی، قاهره، 1954-1955 م؛
زیدان جرجی، تاریخ آداب اللغة العربیة، به كوشش شوقی ضیف، قاهره، 1957 م؛
صابات، خلیل، تاریخ الطباعة الشرق العربی، قاهره، 1966 م؛
نیز:

EI2.

ابوالحسن دیانت