امیرالمسلمین

اَمیرُالْمُسْلِمین، عنوان فرمانروایان سلسلۀ مرابطون در شمال افریقا و اندلس. دربارۀ زمان و چگونگی برگزیده شدن این عنوان از سوی آنان اختلاف است. به گزارش ابن عذاری (4/ 27- 28) و نویسندۀ الحلل الموشیة (ص 29) چون فتوحات و دامنۀ نفوذ و قلمرو امیریوسف ابن تاشفین (حك‌ 480-500 ق/ 1087-1107 م) مؤسس این دولت، فزونی گرفت، بزرگان قبیلۀ لمتونه و دولتمردان مرابطی او را شایستۀ عنوان خلافت و اطلاق لقب امیرالمؤمنین دانستند، اما یوسف كه این عنوان را مخصوص خلیفگان بنی عباس، از سلالۀ پیامبر (ص) و بزرگان مكه و مدینه می‌دانست و خود را پیرو و دعوتگر آنان در مغرب می‌شمرد، نپذیرفت و لقب امیرالمسلمین و ناصرالدین را انتخاب كرد و در فرمانی كه در 466ق از مراكش به شهرهای قلمرو خود صادر كرد، خواست تا او را در خطبه‌ها و مراسلات، بدین عنوان یاد كنند (قس: ابن كثیر، 12/ 69، كه از او با عنوان امیرالمؤمنین یاد كرده است).
روایت دیگری نیز دردست است كه با سیرمنطقی حوادث سازگارتر می‌نماید و سابقۀ این امر را به سالها بعد باز می‌گرداند (نک‌ : عنان، 1/ 40). برپایۀ این روایت یوسف بن تاشفین چون اندلس را فتح كرد و در نبرد زلاّقه (479ق/ 1086م) بر آلفونسوی ششم (نک‌ : ه‌ د، آلفونسو) پیروز شد، فرمانروایان و امیران اندلس با وی بیعت كردند و او را امیرالمسلمین خواندند؛ آنگاه بشارت فتح بدین عنوان به شهرها و نواحی اندلس فرستادند. بدین سبب، گروهی از نویسندگان برآنند كه یوسف اولین كسی بود كه چنین لقبی گرفت (ابن ابی زرع، الانیس ... ، 137، 149؛ ابن خطیب، 4/ 350؛ ابن‌قاضی، 2/ 546؛ ابن ابی دینار، 109؛ نیز نک‌ : ابن‌خلكان، 7/ 125؛ مراكشی، 135)، اما به گزارش نویری (24/ 257) و مقدیش (1/ 432) و پیش از وی كسانی چون یحیی بن عمر رئیس قبیلۀ لمتونه و ابوبكر بن عمر لمتونی از سران مرابطون نیز لقب امیرالمسلمین داشتند (نیز نک‌ : برخم، 273، حاشیه).
روایتی دیگر حاكی است كه یوسف بن تاشفین به صوابدید علما و فقهای اندلس برای مشروعیت بخشیدن به حكومت خود، نامه‌ای به مقتدی عباسی نوشت و خواهان فرمان حكومت شد. خلیفه نیز خلعت و نشان و حكم ولایت و القاب امیرالمسلمین و ناصرالدین برای او فرستاد (ابن اثیر، 10/ 155، قس: 10/ 417؛ نویری، 24/ 272-273، كه از مستظهر بالله یاد شده است). اما به گزارش ابن خلدون ( العبر، 1(2)/ 411)، مستظهر بالله او را امیرالمؤمنین لقب داد. به هر حال درپی آن یوسف سكه به نام خویش زد كه بر یك روی آن «امیر المسلمین یوسف بن تاشفین» و بر روی دیگر «الامام عبدالله امیرالمؤمنین العباسی»، یعنی نام مقتدی نقش شده بود (ابن ابی زرع، همان، 137- 138؛ ابن خطیب، ابن ابی دینار، همانجاها؛ نیز نک‌ : لین پول، 3-5).
یوسف بن تاشفین ظاهراً برای تجدید عهد و فرمان حكومت خود، به مستظهر بالله فرزند و جانشین مقتدی نیز نامه نوشت و دو نفر را به سفارت نزد او فرستاد (نک‌ : ابن‌خلدون، همانجا؛ عنان، 1/ 41-44). با اینهمه، برپایۀ روایتی دیگر یوسف بن تاشفین پس از مرگ ابوبكر بن عمر (480ق) از سوی مرابطون به این عنوان ملقب گردید (نک‌ : ابن اثیر، 9/ 622؛ نویری، 24/ 262). به هر حال، پذیرش این عنوان از سوی مرابطون بیانگر موضع معتدل سیاسی و باور آنان به اقتدار روحـانی خلافت عباسی است (نک‌ : برخم، 270-271, 275).
پس از مرابطون نیز برخی امرای مستقل چون بنومرین در فاس (نک‌ : ابن ابی زرع، الذخیرة ... ، 11-12)، بنوعبدالواد در تلمسان (ابن خلدون، یحیى، 1/ 80-81) و بنواحمر در اندلس (نک‌ : ابن ابی زرع، الانیس، 275) لقب امیرالمسلمین داشته‌اند (نیز نک‌ : قلقشندی، 5/ 486).

مآخذ

ابن ابی دینار، محمد، المؤنس، به كوشش محمد شمّام، تونس، 1387 ق؛
ابن ابی زرع، علی، الانیس المطرب، رباط، 1972 م؛
همو، الذخیرة السنیة، رباط، 1972 م؛
ابن اثیر، الكامل؛
ابن خطیب، محمد، الاحاطة، به كوشش محمد عبدالله عنان، قاهره، 1397 ق/ 1977 م؛
ابن خلدون، العبر؛
ابن خلدون، یحیى، بغیة الرواد، به كوشش عبدالحمید حاجبات، الجزایر، 1400 ق/ 1980 م؛
ابن خلكان، وفیات؛
ابن عذاری، البیان المغرب، به كوشش احسان عباس، بیروت، 1983 م؛
ابن قاضی مكناسی، احمد، جذوة الاقتباس، رباط، 1974 م؛
ابن كثیر، البدایة؛
الحلل الموشیة، به كوشش سهیل زكار و عبدالقادر زمامه، دارالبیضاء، 1979 م؛
عنان، محمدعبدالله، عصر المرابطین و الموحدین، قاهره، 1383ق/ 1964م؛
قلقشندی، احمد، صبح الاعشى، قاهره، 1383 ق/ 1963 م؛
مراكشی، عبدالواحد، المعجب، به كوشش محمدسعید عریان و محمد عربی علمی، قاهره، 1368ق/ 1949م؛
مقدیش، محمود، نزهة الانظار، به كوشش علی زواری و محمد محفوظ، بیروت، 1988 م؛
نویری، احمد، نهایة الارب، به كوشش حسن نصار، قاهره، 1403 ق/ 1983 م؛
نیز:

Berchem, M., «Titres califiens d’Occident», JA, Paris, 1907, vol. IX;
Lane Poole, S., The Coins of the Moors of Africa and Spain, London, 1880.
محمدرضا ناجی