اسماء بن خارجه

اَسْماءِ بْن‌ خارِجه‌ (د 82ق‌/ 701م‌)، از اشراف‌ و بزرگان‌ كوفه‌. آگاهيهاي‌ مربوط به‌ خاندان‌ اسماء براي‌ درك‌ سرگذشت‌ و مواضع‌ او در برابر حوادث‌ كوفه در سالهاي‌ ميانی‌ سدۀ 1 ق‌ بسيار مهم‌ است‌. وي‌ از قبيلۀ بنی‌ فزاره‌ بود (كلبی‌، جمهرۀ...، 434). پدرش‌ خارجۀ بن‌ حِصن‌ در 9ق‌/ 631م‌ پس‌ از غزوۀ تبوك‌ در شمار بزرگان‌ بنی‌ فزاره‌ به‌ خدمت‌ پيامبر(ص‌) درآمد (ابن‌ سعد، 1/ 297؛ طبري‌، 3/ 122). عم‌ وي‌ عيينۀ ابن‌ حصن‌ نيز از بزرگان‌ و دليران‌ عرب‌ بود و به دشمنی‌ با پيامبر شهرت‌ داشت‌ (براي‌ تفصيل‌، نك‌ : ابن‌ سعد، 2/ 66؛ واقدي‌، 1/ 443؛ طبري‌، 2/ 566، 595)، اما در فتح‌ مكه‌ نزد پيامبر آمد و اسلام‌ آورد (واقدي‌، 2/ 803؛ ابن‌ سعد، 2/ 153). در ماجراي‌ معروف‌ به‌ «ردّه‌»، بنی‌ فزاره‌ جزو قبايلی‌ بود كه‌ از اطاعت‌ خليفه‌ سرپيچيدند و كاروانی‌ از مسلمانان‌ را غارت‌ كردند (بلاذري‌، فتوح‌...، 1/ 115؛ ابن‌ اعثم‌، 1/ 14).
در مآخذ موجود از سالزاد و نيز ديگر وقايع‌ زندگانی‌ اسماء تا 51ق‌/ 671م‌ يادي‌ نشده‌ است‌، اما با توجه‌ به‌ اينكه‌ وفات‌ او را در 80 سالگی‌ گفته‌اند (ابن‌ حبان‌، الثقات‌، 4/ 59؛ صفدي‌، 9/ 61؛ ابن‌ حجر، 1/ 104)، می‌توان‌ تولد او را در 2 ق‌/ 623م‌ تخمين‌ زد.
طرحی‌ كه‌ اينك‌ مآخذ از زندگی‌ اسماء به دست‌ می‌دهند، وي‌ را به‌ عنوان‌ فردي‌ پرنفوذ تا حد بسياري‌ طرفدار بنی‌اميه‌ نشان‌ می‌دهد، چنانكه‌ او را صريحاً «اموي‌ الهوي‌» خوانده‌اند (ابوالفرج‌، 13/ 38)، اما چنين‌ می‌نمايد كه‌ وي‌ غالباً به‌ عنوان‌ عامل‌ والی‌ شهر، در حوادث‌ مداخله‌ می‌كرده‌ است‌ (نك‌ : دنبالۀ مقاله‌).
نخستين‌ آگاهی‌ ما از زندگی‌ وي‌، به‌ روزگار معاويه‌ باز می‌گردد. در 51ق‌/ 671م‌ اسماء به درخواست‌ «زياد» همراه‌ تنی‌ چند از بزرگان‌ و اشراف‌ كوفه‌ به‌ فتنه‌انگيزي‌ و دشمنی‌ حجر بن‌ عدي‌ با خليفه‌ و حتی‌ كفر او گواهی‌ داد و معاويه‌ با همين‌ دستاويز حجر و يارانش‌ را در مرج‌ عذراء به‌ قتل‌ رساند (بلاذري‌، انساب‌...، 4/ 254؛ ابن‌ قتيبه‌، 4/ 94؛ ابوالفرج‌، 16/ 8). همچنين‌ ازدواج‌ عبيدالله‌ بن‌ زياد، والی‌ عراق‌، باهند دختر اسماء كه در زمان‌ حكومت‌ او بر بصره‌ انجام‌ گرفت‌ (بلاذري‌، همان‌، 4/ 381؛ ابن‌ قتيبه‌، 4/ 97؛ ابوالفرج‌، 18/ 129)، نيز می‌تواند نشان‌دهندۀ جايگاه‌ اسماء و خاندان‌ او در كوفه‌ باشد.
در شرح‌ حوادث‌ عراق‌ به‌ هنگام‌ قيام‌ امام‌ حسين‌(ع‌)، اگرچه‌ گاه‌ به‌ نام‌ اسماء برمی‌خوريم‌، اما جز يكی‌ دو مورد نقش‌ او در حوادث‌ به‌ روشنی‌ دانسته‌ نيست‌. گفته‌ شده‌ كه‌ وي‌ همراه‌ با محمد بن‌ اشعث‌ به دستگيري‌ هانی‌ بن‌ عروه‌ مأمور شد (بلاذري‌، همان‌، 2/ 80؛ دينوري‌، 336؛ طبري‌، 5/ 364)، اما بعد كه‌ به‌ رفتار ابن‌ زياد با هانی‌ اعتراض‌ كرد، به دستور او تنبيه‌ شد (همو، 5/ 367) و شايد به‌ سبب‌ همين‌ شركت‌ اسماء در حوادث‌ نزديك‌ به‌ واقعۀ كربلا و پس‌ از آن‌ بوده‌ كه‌ ابونصر سهل‌ بخاري‌ (ص‌ 50) به‌ حضور او در كربلا اشاره‌ كرده‌، و يا آنكه ديگري‌ نامش‌ را در ميان‌ دعوت‌ كنندگان‌ امام‌ حسين‌(ع‌) به‌ كوفه‌ نهاده‌ است‌ (ولهاوزن‌، 165، حاشيۀ 1)، حال‌ آنكه در ديگر مآخذ به‌ حضور او در كربلا تصريح‌ نشده‌ است‌. همچنين‌ می‌دانيم‌ كه‌ اندكی‌ پيش‌ از واقعۀ كربلا، اسماء، مختار را از مخالفت‌ با ابن‌ زياد برحذر داشت‌ (بلاذري‌، همان‌، 4/ 385)، با اينهمه‌، مختار همچنان‌ از عبيدالله‌ بدگويی‌ كرد تا به دستور او دستگير و زندانی‌ شد (همانجا؛ طبري‌، 5/ 570).
در 67ق‌/ 686م‌ به‌ هنگام‌ استيلاي‌ مختار بر كوفه‌ و محاصرۀ عبدالله‌ ابن‌ مطيع‌ در دارالامارۀ شهر، اسماء هم‌ از جملۀ همراهان‌ ابن‌ مطيع‌ بود و او را به‌ امان‌ خواهی‌ از مختار براي‌ خود و ديگر اشراف‌ كوفه‌ ترغيب‌ كرد (بلاذري‌، همان‌، 5/ 227؛ طبري‌، 6/ 31). در حملۀ ازارقه‌ به‌ كوفه‌ نيز او و شَبَث‌ بن‌ رِبعی‌ بودند كه‌ ابراهيم‌ بن‌ اشتر را، چنانكه‌ گفته‌اند، «از سر حسادت‌» از جنگ‌ با خوارج‌ بازداشتند (همو، 6/ 124). شايد با توجه‌ به‌ اينگونه‌ مسائل‌ و نيز به‌ سبب‌ روابط صميمانۀ اسماء با عبيدالله‌ بن‌ زياد بود كه‌ مختار طوايف‌ عرب‌ را به‌ ويران‌ كردن‌ خانۀ اسماء برانگيخت‌ (ابوالفرج‌، 13/ 37؛ نيز نك‌ : نشوان‌، 183). گفته‌اند كه در همين‌ دوره‌، اسماء دوبار از كوفه‌ به‌ باديه‌ گريخت‌ و يا بنابر چند روايت‌ ديگر به‌ شام‌ رفت‌: يك‌ بار پس‌ از آنكه‌ مختار در خطبه‌اي‌ سوگند ياد كرد تا خانۀ او را ويران‌ كند (بلاذري‌، همان‌، 5/ 241؛ دينوري‌، 303؛ ابوالفرج‌، همانجا) و بار ديگر از بيم‌ مصعب‌ بن‌ زبير (همو، 13/ 38).
پس‌ از پيروزي‌ عبدالملك‌ بن‌ مروان‌ بر مصعب‌ بن‌ زبير و هنگام‌ ورود او به‌ كوفه‌، اسماء به‌ گماشتن‌ حميد بن‌ حُرَيث‌ كلبی‌ بر اموال‌ بنی‌ فزاره‌ اعتراض‌ كرد و همين‌ ناخشنودي‌ بنی‌ فزاره‌ به‌ جنگ‌ ميان‌ بنی‌ قيس‌ و بنی‌ كلب‌ انجاميد كه‌ به‌ «يوم‌ بنات‌ قين‌» شهرت‌ يافت‌ (كلبی‌، نسب‌...، 2/ 596؛ بلاذري‌، همان‌، 5/ 310؛ ابوالفرج‌، 17/ 115). فرزند او، عيينه‌، در اين‌ آشوبها شركت‌ داشت‌ (ابن‌ اثير، 4/ 315) و حتی‌ گفته‌اند كه‌ بعد از اين‌ وقايع‌ به دستور حجاج‌ زندانی‌ شد (ابوالفرج‌، 17/ 117).
در 72ق‌/ 691م‌ بشر بن‌ مروان‌ كه‌ از سوي‌ عبدالملك‌ به‌ حكومت‌ كوفه‌ گماشته‌ شده‌ بود، هند دختر اسماء را به‌ زنی‌ گرفت‌ (بلاذري‌، انساب‌، 5/ 173؛ ابوالفرج‌، 18/ 129) و در حملۀ ازارقه‌ به‌ كوفه‌ با او و ديگر اشراف‌ كوفه‌ رايزنی‌ كرد (مبرد، 3/ 1298).
در مآخذ گاه‌ به‌ حضور اسماء در مجالس‌ حجاج‌ اشاره‌ شده‌ است‌ (ابوالفرج‌، 10/ 81). بنابر يك‌ روايت‌، اسماء كسی‌ را كه‌ متهم‌ به‌ شركت‌ در شورش‌ بر ضد عثمان‌ بود، در روزهاي‌ نخست‌ حكومت‌ حجاج‌، به‌ وي‌ شناساند و او نيز دستور داد تا وي‌ را گردن‌ زدند (طبري‌، 4/ 404). پس‌ از مرگ‌ بشر بن‌ مروان‌، حجاج‌ باهند دختر اسماء ازدواج‌ كرد (ابوالفرج‌، 16/ 41). برخی‌ منابع‌ نيز به ديدارهاي‌ او با عبدالملك‌ بن‌ مروان‌ اشاراتی‌ كرده‌اند (ابن‌ قتيبه‌، 1/ 226؛ تنوخی‌، 222؛ ابن‌ عساكر، 3/ 1؛ يغموري‌، 289).
دربارۀ تاريخ‌ مرگ‌ اسماء اختلاف‌ است‌. بيشتر مورخان‌ همچون‌ خليفۀ بن‌ خياط (1/ 333)، مرگ‌ او را در 65 يا 66ق‌/ 684 يا 685م‌ دانسته‌اند (نيز نك‌ : ابن‌ حبان‌، مشاهير...، 75؛ ابن‌ حجر، 1/ 104)، اما با توجه‌ به‌ تأكيد منابع‌ ديگر بر ديدارهاي‌ اسماء با حجاج‌ بن‌ يوسف‌ (بلاذري‌، همان‌، 5/ 330؛ طبري‌، 4/ 403-404) و نيز سخن‌ اسماء بعد از مرگ‌ عمير بن‌ حباب‌ كه در 70ق‌/ 689م‌ كشته‌ شد (ابن‌ اثير، 4/ 317)، اين‌ روايات‌ درست‌ به‌ نظر نمی‌رسند (نك‌ : بلاذري‌، همان‌، 5/ 327)، زيرا چندان‌ بعيد نيست‌ كه‌ ميان‌ اين‌ اسماء و اسماء بن‌ حارثۀ اسلمی‌ (د 66ق‌/ 685م‌)، از اصحاب‌ حضرت‌ رسول‌(ص‌) (ابن‌ سعد، 4/ 321) خلطی‌ صورت‌ گرفته‌ باشد (نك‌ : ابونعيم‌، 3/ 7- 8؛ قس‌: ابن‌ حبان‌، الثقات‌، 4/ 59). بنابراين‌، از ميان‌ روايات‌ موجود، تنها گفتۀ صفدي‌ كه‌ با ترديد مرگ‌ اسماء را در 82ق‌/ 701م‌ آورده‌ است‌، دقيق‌تر به‌ نظر می‌رسد (9/ 61).
در برخی‌ مآخذ نام‌ اسماء در شمار تابعانی‌ آمده‌ كه‌ از امام‌ علی‌(ع‌) (مسلم‌، 104) و عبدالله‌ بن‌ مسعود (ابن‌ ابی‌ حاتم‌، 1(1)/ 325؛ قس‌: ابن‌ حبان‌، مشاهير، همانجا) حديث‌ روايت‌ كرده‌اند. محمد بن‌ اسماعيل‌ بخاري‌ نيز او را در شمار كوفيان‌ آورده‌ است‌ (1(2)/ 55؛ نيز نك‌ : ابن‌ عساكر، همانجا؛ سمعانی‌، 10/ 213؛ ذهبی‌، 3/ 536)، اما گفتنی‌ است‌ كه در برخی‌ مآخذ به‌ شخصيت‌ ديگري‌ به‌ نام‌ اسماء بن‌ حكم‌ فزاري‌ هم‌ اشاره‌ شده‌ است‌؛ وي‌ در نبرد صفين‌ از ياران‌ امام‌ علی‌(ع‌) بود (نصر بن‌ مزاحم‌، 321) و از آن‌ حضرت‌ نيز روايت‌ كرده‌ است‌ (ابن‌ ابی‌ حاتم‌، سمعانی‌، همانجاها). از اين‌ رو، دور نيست‌ در پاره‌اي‌ نكات‌ كه‌ اشاره‌ شد، اسماء بن‌ خارجه‌ با دو اسماء ديگر كه‌ همزمان‌ با او می‌زيسته‌اند، در مآخذ متقدم‌ و پس‌ از آن‌ خلط شده‌ باشد.
در برخی‌ مآخذ سخنان‌ حكيمانه‌اي‌ به‌ اسماء نسبت‌ داده‌اند (مبرد، 1/ 320؛ جاحظ، 3/ 96، 115؛ ابن‌ قتيبه‌، 3/ 56، جم‌؛ ابوالفرج‌، 18/ 128- 129؛ يغموري‌، 289-290). ابن‌ نديم‌ نيز ضمن‌ بر شمردن‌ كتابهاي‌ افسانه‌اي‌ كه دربارۀ سرگذشت‌ عشاق‌ نوشته‌ شده‌، از اثري‌ با عنوان‌ كتاب‌ اسماء بن‌ خارجۀ الفزاري‌ نام‌ می‌برد كه‌ نوع‌ مطالب‌ آن‌ اينك‌ بر ما پوشيده‌ است‌ (ص‌ 366). چندين‌ شاعر همچون‌ قطامی‌ (ابن‌ سلام‌، 122)، اخطل‌ (ابن‌ عساكر، 3/ 3؛ صفدي‌، 9/ 60)، اعشی‌ بن‌ ابی‌ ربيعه‌ (ابوالفرج‌، 16/ 162) و فرزدق‌ (همو، 19/ 35؛ يغموري‌، 290)، اسماء را به‌ بزرگ‌ منشی‌ ستوده‌اند. در اين‌ ميان‌، حمايتهاي‌ بی‌دريغ‌ اسماء از عبدالله‌ بن‌ زبير اسدي‌ كه‌ به‌ شاعري‌ِ بنی‌اميه‌ شهره‌ بود (ابوالفرج‌، 13/ 33-34) و اشعار مشهور وي‌ در مدح‌ اسماء (همو، 13/ 34- 35) درخور توجه‌ است‌. گشاده دستی‌ اسماء سبب‌ شد تا وي‌ را در زمرۀ بخشندگان‌ كوفه‌ بشمارند (ابن‌ حبيب‌، 154؛ ابن‌ عبدربه‌، 1/ 294؛ ابن‌ قدامه‌، 116). حتی‌ حجاج‌ نيز پس‌ از مرگ‌ اسماء، وي‌ را به‌ نيكی‌ ستود (جاحظ، 1/ 215؛ ابن‌ عبدربه‌، 3/ 290).
از فرزندان‌ اسماء تنی‌ چند را می‌شناسيم‌ كه‌ همگی‌ در برخی‌ حوادث‌ همان‌ سالها نقش‌ داشته‌اند: نخست‌ مالك‌ بن‌ اسماء است‌ كه‌ از جملۀ بزرگان‌ قوم‌ خود بود و مدتی‌ هم‌ از سوي‌ حجاج‌ به‌ ولايت‌ اصفهان‌ گماشته‌ شد، اما به‌ سبب‌ خيانت‌ در اموال‌ دستگير و زندانی‌ شد (جاحظ، 2/ 181؛ ابوالفرج‌، 16/ 41). پس‌ از آن‌ حسّان‌ بن‌ اسماء است‌ كه‌ طبري‌ (5/ 365) به‌ هنگام‌ ذكر دستگيري‌ هانی‌ بن‌ عروه‌ از او نام‌ برده‌ است‌ (ابن‌ عساكر، 3/ 1؛ ذهبی‌، 3/ 535، 4/ 357). فرزند ديگر اسماء عيينه‌ است‌ كه‌ به‌ هنگام‌ قيام‌ مختار در سپاه‌ ابن‌ زياد بود (طبري‌، 6/ 90؛ براي‌ تفصيل‌، نك‌ : ابوالفرج‌، 17/ 117). از ديگر فرزندان‌ او هند است‌ كه‌ به‌ سبب‌ ازدواج‌ با ابن‌ زياد و سپس‌ بشر بن‌ مروان‌ و حجاج‌ بن‌ يوسف‌ مشهور بود و ابوالفرج‌ اصفهانی‌ داستانهايی‌ از زندگی‌ او نقل‌ كرده‌ است‌ (18/ 128). همچنين‌ برخی‌ مآخذ از اعقاب‌ اسماء چون‌ افلح‌ بن‌ مالك‌ ابن‌ اسماء ياد كرده‌اند كه‌ از بزرگان‌ خراسان‌ بود و با ابومسلم‌ دوستی‌ داشت‌ (مقريزي‌، 68).

مآخذ

ابن‌ ابی‌ حاتم‌، عبدالرحمان‌، الجرح‌ و التعديل‌، حيدرآباد دكن‌، 1371ق‌/ 1952م‌؛
ابن‌ اثير، الكامل‌؛
ابن‌ اعثم‌، احمد، الفتوح‌، حيدرآباد دكن‌، 1395ق‌/ 1975م‌؛
ابن‌ حبان‌، محمد، الثقات‌، حيدرآباد دكن‌، 1398ق‌/ 1978م‌؛
همو، مشاهير علماء الامصار، به‌ كوشش‌ فلايشهمر، قاهره‌، 1379ق‌؛
ابن‌ حبيب‌، محمد، المحبر، به‌ كوشش‌ ايلزه‌ ليشتن‌ اشتتر، حيدرآباد دكن‌، 1361ق‌/ 1942م‌؛
ابن‌ حجر عسقلانی‌، احمد، الاصابۀ، قاهره‌، 1328ق‌؛
ابن‌ سعد، محمد، الطبقات‌ الكبري‌، بيروت‌، دارصادر؛
ابن‌ سلاّم‌ جمحی‌، محمد، طبقات‌ الشعراء، ليدن‌، 1913م‌؛
ابن‌ عبدربه‌، احمد، العقد الفريد، به‌ كوشش‌ احمد امين‌ و ديگران‌، بيروت‌، 1402ق‌/ 1983م‌؛
ابن‌ عساكر، علی‌، تاريخ‌ مدينۀ دمشق‌، عمان‌، دارالبشير؛
ابن‌ قتيبه‌، عبدالله‌، عيون‌ الاخبار، قاهره‌، 1343ق‌/ 1935م‌؛
ابن‌ قدامۀ مقدسی‌، عبدالله‌، التبيين‌ فی‌ انساب‌ القرشيين‌، به‌ كوشش‌ محمد نايف‌ دليمی‌، بيروت‌، 1408ق‌/ 1988م‌؛
ابن‌ نديم‌، الفهرست‌؛
ابوالفرج‌ اصفهانی‌، الاغانی‌، بولاق‌، 1280ق‌؛
ابونعيم‌ اصفهانی‌، احمد، معرفۀ الصحابۀ، به‌ كوشش‌ محمد راضی‌ حاج‌ عثمان‌، مدينه‌ / رياض‌، 1408ق‌/ 1988م‌؛
بخاري‌، سهل‌، سرّ السلسلۀ العلويۀ، نجف‌، 1381ق‌/ 1962م‌؛
بخاري‌، محمد، التاريخ‌ الكبير، حيدرآباد دكن‌، 1382ق‌/ 1962م‌؛
بلاذري‌، احمد، انساب‌ الاشراف‌، ج‌ 2، به‌ كوشش‌ محمد باقر محمودي‌، بيروت‌، 1394ق‌/ 1974م‌، ج‌ 4، به‌ كوشش‌ احسان‌ عباس‌، بيروت‌، 1400ق‌/ 1979م‌، ج‌ 5، به‌ كوشش‌ گويتين‌، بيت‌المقدس‌، 1936م‌؛
همو، فتوح‌ البلدان‌، به‌ كوشش‌ صلاح‌الدين‌ منجد، قاهره‌، 1956م‌؛
تنوخی‌، محسن‌، المستجاد من‌ فعلات‌ الاجواد، به‌ كوشش‌ محمد كردعلی‌، دمشق‌، 1970م‌؛
جاحظ، عمرو، البيان‌ و التبيين‌، به‌ كوشش‌ حسن‌ سندوبی‌، قاهره‌، 1351ق‌/ 1932م‌؛
خليفۀ بن‌ خياط، تاريخ‌، به‌ كوشش‌ سهيل‌ زكّار، دمشق‌، 1967م‌؛
دينوري‌، احمد، الاخبار الطوال‌، به‌ كوشش‌ عبدالمنعم‌ عامر، قاهره‌، 1959م‌؛
ذهبی‌، احمد، سيراعلام‌ النبلاء، به‌ كوشش‌ شعيب‌ ارنؤوط و ديگران‌، بيروت‌، 1408ق‌/ 1988م‌؛
سمعانی‌، عبدالكريم‌، الانساب‌، حيدرآباد دكن‌، 1399ق‌/ 1979م‌؛
صفدي‌، خليل‌، الوافی‌ بالوفيات‌، به‌ كوشش‌ يوزف‌ فان‌ اس‌، ويسبادن‌، 1393ق‌/ 1973م‌؛
طبري‌، تاريخ‌؛
كلبی‌، محمد، جمهرۀ النسب‌، به‌ كوشش‌ ناجی‌ حسن‌، بيروت‌، 1407ق‌/ 1986م‌؛
همو، نسب‌ معدواليمن‌ الكبير، به‌ كوشش‌ ناجی‌ حسن‌، بيروت‌، 1408ق‌/ 1988م‌؛
مبرد، محمد، الكامل‌، به‌ كوشش‌ محمد احمد دالی‌، بيروت‌، 1406ق‌/ 1986م‌؛
مسلم‌ بن‌ حجاج‌، الكنی‌ و الاسماء، به‌ كوشش‌ مطاع‌ طرابيشی‌، دمشق‌، 1404ق‌/ 1984م‌؛
مقريزي‌، احمد، النزاع‌ و التخاصم‌ فيما بين‌ بنی‌ اميۀ و بنی‌ هاشم‌، قاهره‌، 1913م‌؛
نشوان‌ حميري‌، الحور العين‌، به‌ كوشش‌ كمال‌ مصطفی‌، قاهره‌، 1367ق‌/ 1948م‌؛
نصر بن‌ مزاحم‌، وقعۀ صفين‌، به‌ كوشش‌ عبدالسلام‌ محمد هارون‌، قاهره‌، 1382ق‌؛
واقدي‌، محمد، المغازي‌، به‌ كوشش‌ مارسدن‌ جونز، لندن‌، 1966م‌؛
ولهاوزن‌، يوليوس‌، الخوارج‌ و الشيعۀ، ترجمۀ عبدالرحمان‌ بدوي‌، قاهره‌، 1958م‌؛
يغموري‌، احمد، نورالقبس‌، مختصر المقتبس‌ محمد بن‌ عمران‌ مرزبانی‌، به‌ كوشش‌ رودلف‌ زلهايم‌، ويسبادن‌، 1384ق‌/ 1964م‌.

محمدمهدي‌ امينی‌