نویسنده (ها) :
حسن یوسفی اشکوری
آخرین بروز رسانی : دوشنبه 19 خرداد 1399 تاریخچه مقاله
اَسْماءْ بِنْت عُمَيْس (د پس از 40ق/ 660م)، از زنان صحابی. پدرش عميس بن مَعَد، از قبيلۀ قحطانی بنی خثعم بن انمار و مادرش هند دختر عون بن زهير حِميري بود (كلبی، 1/ 356، 358). از تاريخ ولادت او اطلاعی در دست نيست، اما میدانيم كه به همراه همسرش جعفر بن ابی طالب اسلام آورد و از اين رو جزو نخستين مسلمانان بود (نك : ابن اسحاق، 143؛ ابن سعد، 8/ 280). در سال هفتم بعثت همراه همسرش به حبشه هجرت كرد (ابن هشام، 1/ 346). در دوران مهاجرت 3 فرزند به نامهاي عبدالله، محمد و عون به دنيا آورد (كلبی، 1/ 358). در 7ق همراه ديگر مهاجران به مدينه بازگشت و در 8ق همسرش جعفر را در جنگ موته از دست داد. پس از آن به همسري ابوبكر درآمد و محمد را در سال حجۀ الوداع به دنيا آورد. به هنگام بيماري پيامبر (ص) نيز بر بالين آن حضرت بود (نك : ابن هشام، 4/ 300؛ بلاذري، 1/ 545). سپس همسر امام علی (ع) شد و به گفتۀ كلبی (همانجا) دو فرزند وي يحيی و عون حاصل اين ازدواج بود (نيز نك : ابن سعد، 8/ 280، 285؛ بلاذري، 1/ 447). يحيی در كودكی درگذشت (ابوالفرج، 21)، اما از آنجا كه دربارۀ عون اختلاف هست، بعيد نيست كه ميان او و عون بن جعفر خلطی رخ داده باشد (نك : ابن قتيبه، 210؛ ابن عبدالبر، 4/ 1785؛ قس: طبري، 5/ 154، كه به جاي عون از محمد ياد كرده است). از زمان دقيق مرگ اسماء اطلاعی در دست نيست؛ هر چند دو تاريخ 38ق و پس از 60ق براي سال مرگ او در برخی مآخذ آمده (نك : صفدي، 9/ 53؛ ابن كثير، 7(4)/ 331)، اما در جايی تنها به ادامۀ زندگی او پس از شهادت امام علی (ع) اشاره شده است (نك : ذهبی، 2/ 287؛ ابن حجر، 2/ 589). از نكات مهم و برجسته در زندگی اسماء، پيوند او با خاندان امام علی (ع) است: وي از معدود كسانی بود كه در مراسم كفن و دفن شبانه و اسرارآميز حضرت فاطمه (ع) حضور داشت (نك : بلاذري، 1/ 405؛ حاكم، 3/ 163-164) و حتی گفتهاند، در مراسم ازدواج امام علی (ع) با حضرت فاطمه (ع) نيز حضور داشته است، اما با توجه به تاريخ اين ازدواج در 2ق و بازگشت اسماء از حبشه، اين نكته بعيد به نظر میرسد (نك : همو، 3/ 159؛ گنجی، 302-303؛ قس: اربلی، 1/ 365-367؛ امين، 3/ 307). ظاهراً به دليل همين پيوند نزديك و صادقانه بوده كه در منابع شيعی از او به نيكی ياد شده است، چنانكه بر اساس رواياتی، امامان باقر و صادق (ع) او را ستودهاند (نك : كشی، 63 -64؛ ابن بابويه، 2/ 363). اسماء احاديثی نيز از پيامبر (ص) روايت كرده است (واقدي، 2/ 766؛حميدي، 1/ 158؛ مزي،11/ 259-263) و از وينيز كسانیچون فرزندش عبدالله بن جعفر، سعيد بن مسيب و عروۀ بن زبير و ديگران روايت كردهاند (نك : ذهبی، همانجا). يعقوبی (2/ 101) از يك «كتاب» نزد اسماء بنت عميس نام برده كه ظاهراً مشتمل بر سخنان پيامبر (ص) بوده است و از آنجا كه اسماء، از نزديكان پيامبر (ص) و خاندان آن حضرت به شمار میرفت، قدمت وجود چنين متنی در نهايت درجۀ اهميت و ارزش قرار میگيرد، اما با توجه به سكوت منابع، دقت بيشتر در جزئيات اين متن و صحت انتساب آن، امكان پذير به نظر نمیرسد (نيز نك : S , EI2).