ارسالیه

اِرْسالیه‌، اصطلاحی مالی‌ در عصر دولت‌ عثمانی‌ و آن‌ به‌ مالیات‌ مقطوعی‌ اطلاق‌ می‌شده‌ كه‌ فرمانداران‌ ایالات‌، سالانه‌ به‌ خزانۀ دولت‌ مركزی‌ می‌فرستادند (شاو، 283؛ پاكالین‌، II/ 81)، اما اكنون‌ به‌ رسید ارسال‌ وجه‌ و یا دریافت‌ آن‌ از سوی‌ تحصیلدار گفته‌ می‌شود (همانجا). نخستین‌ آگاهی‌ ما از كاربرد این‌ اصطلاح‌ به سلطنت‌ سلطان‌ سلیمان‌ قانونی‌ باز می‌گردد. وزیر او، ابراهیم‌ پاشا، در 931ق‌/ 1525م‌ برای‌ اداره‌ و تنظیم‌ امور مالی‌ قانونی‌ وضع‌ كرد كه‌ به‌ موجب‌ آن‌ مقرر شد، اموال و وجوه‌ مازاد بر مصارف‌ ایالات كه‌ پیش‌تر به‌صورت‌ هدایایی‌ برای‌ سلاطین‌ عثمانی‌ ارسال‌ می‌شد، از این‌ پس‌ به‌ خزانۀ دولت‌ یا «خزینۀ عامره‌» فرستاده‌ شود كه این قبیل‌ اموال «ارسالیه‌» نام‌ گرفت‌ (بكر، 102-103؛ سیدمحمود، 115؛ شاو، همانجا).
در پی‌ اجرای‌ این‌ قانون‌ مقرر شد بیگلربیگی‌ مصر و سایر حكام‌، پس‌ از وضع‌ مقرری‌ سالانه‌، اموال‌ مازاد بر مصارف‌ حوزۀ فرمانروایی‌ خود را به‌ «خزینۀ ارسالیه‌» در استانبول‌ بفرستند (سیدمحمود، 53). چنین‌ پیداست‌ كه‌ فرستادن‌ «ارسالیه‌» از سومین‌ سال‌ انتصاب‌ سلیمان‌ پاشا به‌سمت‌ بیگلربیگی‌ مصر،یعنی‌ از ربیع‌الاول ‌933/ دسامبر1526متداول‌ شد (همو، 115). او به‌ دنبال‌ اصلاحاتی‌ در امور مالی‌ مصر به‌ جای‌ دفاتر مالی‌ پیشین‌، دفاتر تازه‌ای‌ ترتیب‌ داد كه‌ ارسالیه‌ نخستین‌ بار بر آن‌ اساس‌ به‌ استانبول‌ فرستاده‌ شد (همو،91-92).
میزان‌ ارسالیه‌ كه‌ با تشریفات‌ ویژه‌ای‌ فرستاده‌ می‌شد (نك‌ : بكر، همانجا)، طی‌ سالها یكنواخت‌ نبود و غالباً فزونی‌ می‌یافت‌. از میان‌ ایالات‌ عثمانی‌، فرمانداران‌ مصر، بیشترین‌ ارسالیه‌ را می‌فرستادند (EI2, IV/ 79) كه‌ به‌ حدود 400 هزار آلتون‌ یعنی‌ 16 میلیون‌ پارا می‌رسید (شاو، همانجا) و ارسال‌ این‌ مبلغ‌ در زمان‌ حكمرانی‌ خادم‌ سلیمان‌ پاشا (931-941ق‌) نیز تا مدتی ادامه‌ یافت‌. بین‌ سالهای‌ 938-941ق‌ سالانه‌ به‌ 500 هزار آلتون‌ (20 میلیون‌ پارا) رسید. خسرو پاشا (حك‌ 941-943ق‌) آن‌ را به‌ 700 هزار آلتون‌ (28 میلیون‌ پارا) افزایش‌ داد، حتى‌ در 942ق‌ یك میلیون‌ آلتون‌ ارسالیه‌ به‌ استانبول فرستاد كه‌ سلطان‌ سلیمان‌ بدان‌ سبب‌ كه‌ ستم‌ بر رعایا وارد می‌شد، آن‌ را پس‌ فرستاد (شاو، 284). اما در اواخر سدۀ 10ق‌/ 16م‌ دولت‌ عثمانی‌ به‌ علت‌ تنگنای‌ مالی‌، ناگزیر فرمان‌ داد به‌ میزان‌ ارسالیه‌ افزوده‌ شود (سیدمحمود، 120). از سوی‌ دیگر حكام‌ مصر نیز برای‌ جلب‌ عنایت‌ سلطان‌، مبلغ‌ ارسالی‌ را حتى‌ از حد مقرر نیز بالاتر می‌بردند (بكر، 103). ارسالیۀ مصر در سالهای‌ مختلف‌ از این‌ قرار بود: در 975ق‌، 24 میلیون‌ پارا و همین‌ مبلغ‌ در 995ق‌؛ در 1005ق‌، 20 میلیون‌ پارا؛ در 1010ق‌، 24 میلیون‌ پارا، و در اوایل‌ سدۀ 11ق‌/ 17م‌ به‌ 24- 28 میلیون‌ و حتى‌ به‌ 30 میلیون‌ پارا نیز رسید. ولی‌ بعداً به‌ سبب‌ كمبود درآمد و افزایش‌ هزینه‌ها مقدار آن‌ روی‌ به‌ كاستی‌ نهاد (شاو، 285-284؛ بكر، 105-106).
گرچه‌ بیشتر قوانین‌ مالی‌ برای‌ بیگلربیگیهای‌ روم‌ ایلی‌ و آناتولی‌ وضع‌ شده‌ بود، ولی‌ شامل‌ سایر ایالات‌ نیز می‌شد (گیب‌، 147 /(1)I). چنانكه‌ اغلب‌ استانهای‌ بالكان‌ و نیز ایالات‌ مصر، سوریه‌ (دمشق‌)، عراق‌ (بغداد) كه‌ به‌ دست‌ گماشتگان‌ باب‌ عالی‌ اداره‌ می‌شدند، همه‌ ساله‌ مبلغی‌ را به‌ عنوان‌ ارسالیه‌ برای‌ سلطان‌ می‌فرستادند و از این‌ میان‌ كشورهای‌ عربی‌ آن‌ را مرتب‌تر ارسال‌ می‌كردند (ووسینیچ‌، 27).
برخی‌ ولایات‌، ارسالیه‌های‌ معین‌ و ثابتی‌ داشتند، چنانكه‌ ارسالیۀ یمن‌ در اوایل‌ سدۀ 11ق‌/ 17م‌، 100 هزار فلوری‌ بوده‌ است‌ (اوزون‌ چارشیلی‌، 202).
بخشی از «خزینۀ ارسالیه‌» به‌ دولت و قسمتی‌ نیز برای‌ مصارف‌ شخصی‌ به‌ پادشاه‌ تعلق‌ می‌گرفت‌ (پاكالین‌، II/ 81-82). مصارف‌ شخصی‌ سلطان‌ از ارسالیۀ مصر تا 995ق‌/ 1587م‌ سالانه‌ 500 هزار فلوری بود كه‌ در این‌ سال‌ با تلاش‌ ادریس‌ پاشا به‌ 600 هزار آلتون‌ (24 میلیون‌ پارا) افزایش‌ یافت‌ (اوزون‌ چارشیلی‌، 364).
ترخونچی احمد، صدراعظم‌ عثمانی‌، در شوال‌ 1064/ اوت‌ 1654 قانون‌ مالیاتی جدیدی‌ وضع‌ كرد كه‌ براساس‌ آن‌ مقرر شد، افزون‌ بر آنكه‌ والیان‌ ایالات‌ مازاد در آمد خود را باید همانند مصر با نام‌ «ارسالیه‌» به‌ استانبول‌ بفرستند، كسانی‌ هم‌ كه‌ از محل‌ «خاص‌» (مبلغی‌ كه‌ شخص‌ در برابر انجام‌ وظیفه‌، ماهانه‌ دریافت‌ می‌داشت‌)، «زعامت‌» (پاداش‌ سالیانه‌) و «باشماقلیق‌» (مقرری‌ خانوادۀ سلطان‌ عثمانی‌) درآمد داشتند، پس‌ از برداشت‌ به‌ میزان‌ نیازهای خود، باقی‌ را به‌ حكومت‌ مركزی‌ ارسال‌ كنند. حتی‌ صدراعظم‌ خود از محل‌ خاص‌ 20 هزار قروش‌ پرداخت‌ كرد كه‌ از این راه‌ 700 هزار قروش‌ بردرآمد دولت‌ افزوده‌ شد (نعیما، 5/ 252؛ كارامرسل‌، 37-36؛ هامرپورگشتال‌، 3/ 2224-2225). كاروان مخصوص‌ حمل‌ «ارسالیه‌» بیشتر از راههای‌ زمینی‌ به‌ استانبول فرستاد می‌شد و برای‌ حفظ اموال‌ از دستبرد راهزنان‌ تدابیر لازم‌ اتخاذ شده‌ بود و از چاوشان‌ مجرب‌ و معتمد فردی‌ را برای‌ مقابله‌ با راهزنان‌ انتخاب می‌كردند (سیدمحمود، 122، نیز نك‌ : 199, 208).
صاحبان‌ مشاغل‌ به‌ تناسب‌ مقامشان‌ ملزم‌ به‌ ارسال‌ «ارسالیه‌» بودند (نعیما، همانجا). از مهم‌ترین‌ علل‌ و عوامل‌ عزل‌ بیگلربیگیها و حكام‌، بجز بی‌كفایتی‌ درامور سیاسی‌ و اداری‌، كوتاهی‌ در ارسال‌ «ارسالیه‌» بود (سیدمحمود، 124).

مآخذ

بكر، عبدالوهاب‌، الدولة العثمانیة و مصر، قاهره‌، 1982م‌؛
نعیما، مصطفی‌، تاریخ‌، استانبول‌، 1283-1281ق‌؛
ووسینیچ‌، وین‌، تاریخ‌ امپراتوری‌ عثمانی‌، ترجمۀ سهیل‌ آذری‌، تهران‌، 1346ش‌؛
هامر پورگشتال‌، یوزف‌، تاریخ‌ امپراطوری‌ عثمانی‌، ترجمۀ میرزا زكی‌ علی‌آبادی‌، به‌كوشش‌ جمشید كیان‌فر، تهران‌، 1367ش‌؛
نیز:

EI2;
Gibb, H & H. Bowen, Islamic Society and the West, Oxford, 1967;
Karamursal, Z., Osmanl o malî tarihi hakkında tetkikler, Ankara , 1989 ;
Pakalin , M . Z., Osmanlıtarih deyimleri ve terimleri sözlüğü, Istanbul, 1983;
Seyyid Mahmud, Seyyid Muhammed, XVI . Asırda Mısır eyâleti, Istanbul, 1990;
Shaw, S.J., The Financial and Administrative Organization and Developemenṭ of Ottoman Egypt, 1517-1798, New Jersey, 1962;
Uzunçarsılı, I.H., Osmanlı devletinin merkez ve bahriye teskilâtı, Ankara, 1984.
ابوالحسن‌ دیانت‌