مطلب دوم: مبحث اطلاق بدلى و شمولى:

اطلاق بر دو گونه است:

1) اطلاق بدلى؛

2) اطلاق شمولى.

مقصود از «اطلاق بدلى‌»: «فراگيرى و سرايت حكم است به افراد موضوع يا متعلّق به نحو على البدل»، يا به تعبيرى: سرايت به نحو «عطف به او»، يعنى: «هَذا الفَرد، أو: ذَاكَ، أو: ذَاكَ ...»؛ نظير: «أكْرِمْ عَالمِاً» كه بدين معنا است كه: «أكْرِمْ هَذا العَالمَ، أو: ذَاكَ العَالمَ، أو: الثالثَ، أو: الرابع، وهكذا ...».

و مقصود از «اطلاق شمولى‌»: «فراگيرى و سرايت حكم است به افراد موضوع يا متعلّق به نحو شمول و استيعاب»؛ نظير: «أكْرِمْ العُلماءَ» كه به‌معناى «أكْرِمْ كُلَّ عَالمٍ» است، يا به تعبيرى: شمول به نحو «عطف به واو»، يعنى: «أكْرِمْ هَذا العَالمَ، وَذاك، وَذاك ..» تا آخر.

در اينجا اشكالى وجود دارد كه بايد در جستجوى حلّ آن بود، و آن اشكال اين است كه با آنكه‌ مقدّمات حكمت‌ در كليه موارد اطلاق، يكى است، علّت چيست كه نتيجه آنها در برخى موارد نظير: «أكْرِمْ عَالماً» اطلاق بدلى است، و در برخى موارد نظير: «أكْرِم العَالمَ» اطلاق شمولى است؟!

اين اشكال- بالاخصّ- در موارد متعلّق امر و نهى مطرح مى‌شود؛ زيرا با آنكه مقدّمات حكمت در متعلّقات اوامر، عين مقدّمات حكمت در متعلّقات نواهى‌اند؛ لكن، نتيجه اطلاق در متعلّقات اوامر؛ نظير «صلِّ»، اطلاق بدلى است و در متعلّقات نواهى؛ نظير: «لا تَغْصِبْ»، اطلاق شمولى است. سؤالى كه اينجا مطرح است اين است كه: علّت اين تفاوت در نتيجه اطلاق بين متعلّقات اوامر و متعلّقات نواهى چيست؟

در حلّ اين اشكال نظرياتى چند وجود دارد: