گرفته است. هرچند قرينه قابل اعتمادى كه بتواند اين شخص را معرفى كند در دست نيست، ولى از تعبير شيخ فاضل و هم از اينكه خواهش او در مورد تأليف اين كتاب (و همچنين در تأليف دو كتاب ديگر شيخ: الرجال و الجمل و العقود) از طرف شخصيت بزرگ علمى زمان خود به اجابت مقرون گشته، به اجمال مى‌توان مطمئن بود كه آن شخص داراى موقعيت علمى قابل ملاحظه‌اى بوده است.[1]

مبناى كتاب بر معرفى اصحاب اصول و مصنفينى است كه يا شيعه باشند يا براى شيعه كتابى تأليف كرده باشند.[2] شيخ خود در مقدمه كتاب وعده مى‌دهد كه در ذيل نام هريك از مصنفين و اصحاب اصول، به آنچه درباره وى از جرح يا تعديل گفته شده، و هم به اينكه روايت او مورداعتماد است يا نه، و هم به مذهب و اعتقاد او، اشاره كند ولى عملا در كتاب از اين روش تخلف شده است. بدين‌صورت كه جز در موارد نادر، از توثيق يا تضعيف نامبردگان دريغ كرده؛[3] و در ذيل نام شيعيان غير

[1] . علامه تهرانى، در جلد پنجم الذريعه( ص 145) از برخى نسخه‌هاى كهن الجمل و العقود نقل مى‌كند كه منظور از الشيخ الفاضل، قاضى عبد العزيز بن البراج قاضى طرابلس( متوفا به سال 481) است.

[2] . مرحوم عباس اقبال در مقدمه معالم العلماء، الفهرست را مخصوص مصنفين و اصحاب اصول از فرقه شيعه پنداشته است، ولى بيان خود شيخ در مقدمه الفهرست و ياد شدن گروهى از مؤلفان غيرشيعه در آن كتاب، اين پندار را مردود مى‌سازد.

[3] . براى تفضيل ر. ك. الفهرست، چاپ نجف، 1380، ص 71، 78، 88 و 89، و سماء المقال ص. 41 و 42.