آنها هست، مع الوصف اشتباه قول معتزله از اين جهت نيز واضح است كه، بين ادراك روحى و ادراك حسى بدن فيزيكى خلط كرده‌اند و هر دو قول وجود روح و ادراك غير حسى او را ناديده گرفته‌اند.

و قول دوم نيز بر انكار اسباب و مسببات استوار است كه شكى در بطلانش وجود ندارد، و خبر دادن از عدم جريان عادة الله در خلق ادراك در حال خواب دروغ و افتراى بر خداوند و مخالف قرآن و احاديث است، خواب ضد ادراك حسى است نه ضد مطلق ادراك و از نفى خاص نفى عام لازم نمى‌آيد به نظر من اسناد اين دو قول به همه متكلمين معتزلى و اشعرى تمام و صحيح نخواهد بود.

به هرحال ميزان روشنى براى صدق و كذب رؤيا و خوابها هنوز به دست نيامده است، و تمييز خواب راست از خواب دروغ نيز تا كنون ميسر نشده است، به عبارت علمى، معيار صدق و كذب خوابها ثبوتاً و اثباتاً مشكوك است، و عجيب‌تر اينكه در بيدارى نيز چنين است. معتقدات و باورهاى انسانى بر دو گونه است صحيح و باطل، چرا ما گاهى به خطأ مى‌رويم و گاهى به صواب مى‌رسيم و چرا بشر تاكنون به معيارى جهت تمييز صحيح و باطل دست نيافته است؟ علم منطق، با اينكه فى الجمله مفيد است، در تمييز حق و باطل كمك درستى نتوانسته است چه اينكه بحث اشكال اربعه آن تا حدودى، ضرورى است خصوصاً شكل اول آن كه نياز به تعليم و تعلم ندارد ولى آنچه كه‌