احتمال اول: ممكن است كه ضمير «إِنَّهُ» به‌سوى خدا برگردد؛ اگر به‌سوى خدا برگردد، معنى آيه اين مى‌شود كه محقّقا و موكّدا خداوند بر اين موضوع واقف است كه انسان ناسپاس است و خداوند ناسپاسى انسان را مى‌داند و او بر همه چيز گواه است. شهيد به معنى واقعى يعنى گوا دهنده. به‌نظر من تذكر اين نكته در اين‌جا ضرورى است كه كلمه شهيد در قرآن به معنى شاهد استعمال گرديده است نه به آن معنى كه در عرف امروزى ما معروف است. عرف امروزى، به‌كسانى‌كه در راه خدا كشته مى‌شوند، شهيد مى‌گويد؛ اما در قرآن براى كشته شدگان در راه خدا كلمه‌ى شهيد استعمال نشده است و تا آن‌جا كه من بياد دارم در سراسر قرآن يك مرتبه هم كلمه شهيد براى كشته شدگان در راه خدا اطلاق نشده است.

قرآن مجيد مى‌فرمايد: «وَ لا تَحْسَبَنَّ الَّذِينَ قُتِلُوا فِي سَبِيلِ اللَّهِ أَمْواتاً»[1] هرگز گمان مبريد كسانى‌كه در راه خدا كشته شدند مردگانند. قرآن نمى‌گويد كسانى‌كه در راه خدا شهيد شده‌اند؛ مى فرمايد: كشته شدگان در راه خدا. البته در احاديث براى كسانى‌كه در راه خدا كشته شده‌اند كلمه شهيد استفاده شده است و به همين دليل اين كلمه ميان مسلمانان مشهور شده است كه شهيد يعنى كشته شده در راه خدا.

«وَ إِنَّهُ عَلى‌ ذلِكَ لَشَهِيدٌ»

يعنى خداوند گواه است به ناسپاسى انسان و او همه چيز را مى‌داند.

احتمال دوم: ممكن است كه ضمير «إِنَّهُ» به‌سوى خود انسان برگردد. يعنى همين انسان (كنود) ناسپاس نيز بر ناسپاسى خود گواه است. حالا ممكن است كه انسان ديگران را فريب دهد و بگويد كه من سخاوت دارم، بذل و بخشش دارم، خدا

[1] - آل‌عمران/ آيه 169