آيه 11 تسبيح و حمد كوهها به صبح و شام قيد شده است.

مطلب دوازدهم: آيه نهم نطق و بيان همه أشياء را ثابت مى دارد. و آيه دهم منطق پرندگان را در همين دنيا اثبات مى‌سازد. و آيه 10 علم مورچه را بيان مى دارد.

مطلب سيزدهم: چند آيه سوره نمل به شماره نهم نطق، علم، فهم و تكليف پرنده اى بنام هُدهُد را بيان مى دارد كه احاطه خود را از احاطه نبى الله حضرت سليمان و سيع تر مى‌داند!!

مطلب چهاردهم: در چند آيه متقدمه از سجده موجودات زمينى و آسمانى براى خداوند بيان شده و اين سجده ممكن است تكوينى باشد[1] و ممكن است كه تشريعى باشد. والله العالم.

و هم چنين تسبيح رعد نيز ممكن است تكوينى تنها باشد. والله العالم.

خلاصه بحث‌

از علوم تجرى هوش و فكر جمله اى از حيوانات امروز ثابت شده است قرآن مجيد به تفصيلى كه گذشت از تسبح و حمد كائنات و از علم حيوانات و نطق آنان؛ بلكه از نطق همه اشياء خبر ميدهد و در مورد جهان باقى مى‌گويد: «وَ إِنَّ الدَّارَ الْآخِرَةَ لَهِيَ الْحَيَوانُ لَوْ كانُوا يَعْلَمُونَ» (العنكبوت: 64) حيات و نطق ر ابراى همه جهان آخرت ثابت مى‌سازد.

از نظر عقلى وجود اصالت دارد و ماهيات اعتبارى و انتزاعى است و حقيقت وجود در ذات واجب الوجود مطابق براهين متعدد كه در جزء دوم صراط الحق در مباحث توحيد بيان شده عين علم و قدرت و حيات است و ممكن است بگوييم ايجاد وجودات اشياء ممكنه محدوده نيز حقيقت آنها با علم و قدرت و حيات محدوده مقرون است و علم اكتسابى إنسان و ملائكه و جن و ساير موجودات عاقل با علم محدود و ضعيف إنسان و حيوان و نبات و جماد با اختلاف مراتب وجودى آنها منافاتى با علم ذاتى اجمالى آنها ندارد.

بنا براين فرمايش قرآن را مى‌شود مؤكد به علوم تجربى و استدلال عقلى نيز نمود، عرفا

[1] - كه همان خشوع و خضوع همه كائنات و مقهوريت آنها در برابر اراده نافذه واجب الوجود است( كن فيكن)