عَبْداً» (مريم: 93) ولى اين بندگى ذاتى باعث نجات نمى‌شود.

خلاصه كلام، همه راهها را به سه راه كلى مى توان تقسيم كرد:

1- راههاى مستقيم با اختلاف درجاتِ راهروان آن،[1] راه روان اين راهها كسانى هستند كه خداوند بر آنان نعمت خود را ارزانى فرموده است و ممكن است همين راها، راههاى مقربين و اصحاب يمين باشند با اختلاف درجات صنفى و فردى: «وَ مَنْ يُطِعِ اللَّهَ وَ الرَّسُولَ فَأُولئِكَ مَعَ الَّذِينَ أَنْعَمَ اللَّهُ عَلَيْهِمْ مِنَ النَّبِيِّينَ وَ الصِّدِّيقِينَ وَ الشُّهَداءِ وَ الصَّالِحِينَ وَ حَسُنَ أُولئِكَ رَفِيقاً» (النساء: 69)

2- راه مغضوب عليهم كه راه كفار و مشركين و ستمگران است و راه اصحاب شمال.

3- راه گمراهان و جاهلين قاصرين كه نه مستحق ثواب هستند و نه مستحق غضب و عقاب و ما اين موضوع را از نظرعقل و دلالت آيات زياد قرآن در كتب ديگر خود اثبات كرده‌ايم. و ممكن است اين مطلب از عطف كلمه الضالين بر غير المغضوب در آخر سوره حمد إستفاده شود.

به هر حال طبق قواعد عدليه و دلالت آيات قرآن مجيد و احاديث، كفار و عاصيانى كه از جهت قصور ذاتى فكرى و يا از تأثير شرايط محيط و يا از نظر نقص بعضى از اعضاء؛ مانند كَر و لال و كُور بودن كه حجت بر آنان در اين دنيا تمام نشده، نه مستحق عقاب هستند و نه مستحق ثواب و حكم اين قسم در مورد إنس و جن و ساير انواع زنده جان در كرات ديگر كه قاصر باشند نيز جارى ميشود و شكى در قبح عقاب قاصر وجود ندارد.[2]

ولى بحث تعدد صراط هاى مستقيم- در فرض إستفاده آنها از قرآن مجيد- بهمين مقدار

[1] - نگاه كنيد آيه 11 مجادله و سوره واقعه كه در مورد مقربون و اصحاب اليمين صحبت شده

[2] - در پاره اى از احاديث شيعه و سنى آمده است كه اين دسته در قيامت امتحان ديگرى مى‌شود.