گفتنى است كه حضور قلب، تنها يكى از شرايط قبولى نماز است و رعايت ساير شرايط قبولى نماز[1] براى رسيدن به اين مقصود نيز ضرورى است.

ره‌نمودهايى براى تحصيل خشوع در نماز

پيش از اين اشاره كرديم كه خشوع در نماز، حاصل حضور قلب نمازگزار در محضر جمال و جلال مطلق است. در دعاى صباح كه از امير مؤمنان عليه السلام نقل شده، مى‌خوانيم:

وَ أغرِس اللَّهُمَّ بِعَظَمَتِكَ فى شِربِ حَياتى يَنابيعَ الخُشوعِ.[2]

به عظمتت در آبشخور زندگى‌ام، چشمه فروتنى را جارى ساز.

اين سخن، بدين معناست كه وقتى نيازمند مطلق و بى‌نهايت كوچك، خود را در محضر بى‌نياز مطلق و عظمت وصف‌ناپذير آفريدگار جهان ببيند، بى اختيار، احساس فروتنى مى‌كند و خشوع ظاهرى و باطنى بر سراسر وجودش حاكم مى‌گردد. بنا بر اين، نخستين راه تحصيل خشوع، دعاست تا خداوند سبحان، خود زمينه شهود عظمت خود را فراهم سازد.

البته بايد توجّه داشت كه تنها دعا، كافى نيست و اصولًا دعا در فرهنگ اسلام، در كنار برنامه‌ريزى و تلاش است، نه در برابر آن. از اين رو هنگامى كه اين جانب (رى شهرى) از فقيه بزرگوار و عالم ربّانى، آية اللَّه محمّدتقى بهجت- رضوان اللَّه عليه- تقاضا كردم كه دعا كنند تا بتوانم در نماز، حضور قلب داشته باشم، فرمودند:

دوايى است؛ دعايى نيست!

اشاره به اين كه دعا بدون برنامه‌ريزى و تلاش، نتيجه ندارد، نه اين كه دعا در اين باره مطلقاً بى‌فايده است.

[1]. ر. ك: ج 2 ص 585( اسباب پذيرش نماز).

[2]. ر. ك: ج 2/ ح 838.