است‌[1] و واژه متضاد آن، جَزَع و بى‌تابى است.[2] البته صبر با «اكراه داشتن» نيز داراى قرابت و نزديكى است‌[3]. كما اين‌كه گاه به مناسبت، در معناى «انتظار كشيدن» نيز به كار مى‌رود.[4] اين واژه در زبان فارسى به معناى بردبارى، شكيبايى، درنگ كردن و مهلت دادن، آمده است.[5] در معناى اصطلاحى آن گفته شده، صبر، عنصرى است كه خداوند متعال، آن را در نهاد انسان قرار داده است تا بتواند در رويارويى با سختى‌ها و دشوارى‌ها خويشتندارى كند و از اظهار شِكوه و گلايه (جَزَع و بى‌تابى كردن) پرهيز نمايد.[6] صبر، نيرويى است كُنشگر و پويا كه انسان را در برابر آنچه ناخوشايند اوست، توانمند مى‌سازد. هر مشكل و مصيبتى، به تناسب ناخوشايندى‌اش، روان انسان را در تنگنا قرار مى‌دهد و موجب بروز فشار روانى مى‌گردد. در برابر اين‌گونه پديده‌ها، اگر فرد، توانمند و مقاوم نباشد، عنان اختيار و تعادل خويش را از كف مى‌دهد و به رفتارهايى دست مى‌زند كه نه تنها به حلّ مشكل خود كمك نمى‌كند، بلكه بر اندازه رنج و درد آن نيز مى‌افزايد. انسان صبور، مى‌داند كه چگونه از فشارهاى روانى بكاهد و بار شكننده آنها را تخليه كند. انسان صبور، كسى نيست كه فقط مشكلات و ناراحتى‌هاى خود را بروز ندهد. صبر فقط به معناى درون‌ريزى غم‌ها و اندوه‌ها نيست؛ بلكه صبر يعنى مقاومت در برابر ضربه‌هاى حوادث و مهارت در كاهش و به حدّاقل رساندن فشارهاى روانى حاصل از آنها.[7] از اين رو، در لسان آيات قرآن و روايات معصومان (عليها السلام) مفهوم صبر و شكيبايى، داراى اهميت ويژه است‌[8] كه به عنوان يكى از اساسى‌ترين مفاهيم اخلاق اسلامى، مورد تأكيد فراوان واقع شده است.[9]

[1]. معجم مقاييس اللغة، ج 4، ص 438. نام نهادن صبر بر روزه نيز از همين باب است؛ زيرا روزه‌دار، نفس خويش را از خوراك و نوشاب و شهوتْ حبس مى‌كند( لسان العرب، ج 4، ص 439).

[2]. كتاب العين، ج 7، ص 115.

[3]. لسان العرب، ج 4، ص 438.

[4]. مفردات الفاظ القرآن، ص 474.

[5]. فرهنگ بزرگ سخن، ج 5، ص 4692.

[6]. اخلاق‌پژوهى حديثى، ص 182- 183.

[7]. رضايت از زندگى، ص 231.

[8]. جايگاهى كه در برخى از روايات براى صبر توصيف شده، بيانگر اين اهميت است، مانند اين روايات از امام صادق( ع):

[9]. برخى از محقّقان تا 90 آيه و 870 روايت درباره صبر و استقامت جمع‌آورى نموده‌اند( ر. ك: مجمع الأنوار).