اعتبار ظنّ در عقايد

بحث ظن ابتدا از معناشناسى و سپس، انواع و حجيت آن مورد بررسى قرار مى‌گيرد.

معناشناسى ظن‌

لغت‌شناسان معتبر همچون خليل بن احمد، فارس بن زكريا، ابن منظور و ابن اثير براى «ظن» دو معناى اصلى ذكر كرده‌اند كه يكى شك و ديگرى يقين است.

(والظنّ يكونُ بمعنى الشّك و بمعنى اليقين كما فى قوله تعالى يظنون انّهم مُلاقُوا رَبّهم أى يتيقّنون)[1]؛ ظن به معناى شك و يقين به كار مى رود، مانند كلام خداى متعال: «همان كسانى كه (فروتنان) ظن دارند كه با پروردگار خود ديدار خواهند كرد»؛ يعنى يقين دارند.

زمخشرى در «اساس‌البلاغه» ظنّ را به معناى عدم وثوق مى‌داند و براى اثبات اين مطلب به مثال‌هاى متعدّدى از لغت عرب استناد مى‌كند: «بئر ظنون: لايُوثق بمائها»، «رجل ظنون: لايوثق بخبره»، «دين ظنون: لايوثَقُ بقضائه».[2] ابن منظور نيز اين مثال‌ها را افزون بر مثال‌هاى ديگر آورده و ظنون را به طور كلى به معناى‌ «كلّ ما لايُوثَق به» معنا مى‌كند.[3]

از مجموع موارد استعمال واژه ظن در لغت عرب و آيات و احاديث مى‌توان پى‌برد كه ظن در صورتى كه به معناى يقين به كار نرفته باشد، به معناى مطلب بى‌اساس و بى‌دليل است كه وثوق و اعتمادى بدان نيست. حال فرقى نمى‌كند كه احتمال آن پنجاه درصد، بيشتر و يا كمتر باشد.

همين معناى مذكور را در مجموعه‌اى از آيات و روايات نيز مى‌تواند يافت. به عنوان نمونه آيه 23 سوره نجم است كه سخن خداوند متعال از ابتداى سوره با مشركان و خطاب به آنان است. در آيات 19 تا 22، خداوند اين سخن مشركان را كه لات و عزى و منات خدايان مذكر مشركان است و ملائكه دختران خدا، مورد نقد قرار مى‌دهد. آنگاه‌

[1]. خليل بن احمد الفراهيدى، ترتيب كتاب العين، ج 2، صص 11 18؛ و نيز رك: فارس بن ذكريا، معجم مقاييس اللغة، ج 3، ص 462؛ ابن الأثير، النهاية فى غريب الحديث، 3، صص 162 و 163؛ ابن منظور، لسان العرب، ج 8، ص 271.

[2]. ابى القاسم محمود بن عمر الزمخشرى، اساس البلاغه، ص 291.

[3]. ابن منظور، لسان العرب، ج 8، صص 272، 273.