بر قلب چيزى غير از آنچه بر گوش واجب است، واجب شده است و بر گوش چيزى غير از آنچه بر چشمان واجب است، واجب شده است ...؛ اما ايمانى كه بر قلب واجب شده است (عمل قلب)، اقرار، معرفت، پيمان، رضا و ... است. اين اقرار و معرفت همان است كه خدا بر قلب واجب كرده و اين‌ها عمل قلب است ....

انسان در هر دو عمل جوارحى و جوانحى آزادى دارد. همان گونه كه مى‌تواند نماز بخواند يا نخواند، مى‌تواند پس از شناخت خدا در مقابل او تسليم شود يا تسليم نشود و او را انكار كند. در احاديث آمده است:

يسأل السَّمعُ عَمّا سَمِعَ و البَصَرُعمّا نظَر اليه و الفؤاد عَمّا عقد عليه.[1]

از گوش درباره آنچه شنيده است پرسش مى‌شود، از چشم درباره آنچه بدان نگاه كرده سؤال مى‌شود و از قلب درباره آنچه به آن معتقد شده و خود را به آن پيوند زده پرسيده مى‌شود.

بايد توجه داشت كه بسيارى از اعتقادات، بلكه همه آنها، در ظهور اعمال جوارحى نقش و تأثير دارند. بالاتر اين‌كه پيش فرض احكام عملى، ايمان به خدا و رسول اوست. از سوى ديگر گرچه منظور اصلى در احكام عملى، عمل جوارحى است، اما قلباً نيز لازم است اين احكام را تصديق كرده و از انكار آن خوددارى ورزيم.

از سوى ديگر، معرفت اعتقادى نيز داراى اقسام و درجاتى است و تقسيم بندى‌هاى مختلفى با ملاك‌هاى متفاوت در سير مباحث كلامى صورت پذيرفته كه هركدام حاوى نكات قابل تأملى است. به طور مختصر به برخى از اين تقسيمات اشاره مى‌شود:

الف: در يك تقسيم دوگانه گفته مى‌شود كه در برخى مباحث اعتقادى عقلًا يا نقلًا، يقين لازم است و بعضى ديگر مى‌تواند اين‌گونه نباشد. به عبارت ديگر در موضوع برخى اعتقادات يقين اخذ شده است و دسته‌اى ديگر چنين نيست و در آنها مى‌توان از ظن معتبر نيز بهره جست.

[1]. همان، ص 37