تنظيم و اثبات اعتقادات دينى پرداخته و به شبهات و اعتراضات مخالفان پاسخ مى‌گويد.

در اين تعريف هم به «موضوع»، هم به «روش» و هم به «غايت» اشاره شده است. موضوع، اعتقادات دينى؛ روش، روش عقلى و نقلى؛ و غايت اين علم، استنباط عقايد و دفاع‌[1] از آنها دانسته شده است.[2] بدين ترتيب سه ويژگى اصلى علم كلام در اين تعريف ذكر شده است. البته از اين ميان، در كتاب حاضر تنها به «روش علم كلام» پرداخته مى‌شود و در بحث بعد، توضيح بيشترى در مورد غايت علم كلام و روش آن خواهد آمد.

اهداف و وظايف متكلّم‌

در بحث قبل، غايت علم كلام، استنباط عقايد و دفاع از آنها دانسته شد. اين دو غايت كه وظايف و اهداف متكلم نيز هستند؛ قابل تحليل به شش وظيفه است.

متكلّم بعد از اين‌كه در مقام اوّل يعنى مقام استنباط يا مقام ثبوت، مثل فقيه در فقه عملى به معارفى دست پيدا كرد، در مقام دفاع يا مقام اثبات پنج كار عمده انجام مى‌دهد كه عبارتند از:

1. تبيين و توضيح مطلب: يعنى به زبان مخاطبين آموزه‌هاى استنباط شده را توضيح داده، در صورت لزوم آن را تحليل كرده، مبانى و لوازم آن را بيان مى‌كند.

2. تنظيم: يعنى معارف استنباط شده را دسته‌بندى، مقدّم و مؤخّر كرده و در يك نظام قرار داده و با نظم خاصى آنها را مرتب مى‌كند.

3. اثبات: يعنى متكلم با توجّه به وضعيت مخاطب‌كه مثلًا يك ملحد است يا يك مسيحى يا يك مسلمان مخالف آن را اثبات مى‌كند. از اين رو ممكن است مطلبى را از نقل استنباط كند امّا در موضع اثبات، آن را با عقل اثبات نمايد.

[1]. عبد الرزاق‌لاهيجى، شوارق الالهام، ج 1، ص 5؛ علامه حلى، نهاية المرام فى علم الكلام، ج 1، ص 12.

[2]. البته تذكر اين نكته نيز لازم است كه گاه اشكال و شبهه‌اى كه به يك فرع فقهى وارد مى‌شود، از باب ادله وافى به آن يا اشكال در استنباط آن نيست؛ بلكه مقصود حقيقى خدشه وارد نمودن به يكى از اعتقادات دينى است، در اين صورت دفع اين شبهه نيز در محدوده وظايف علم كلام قرار مى‌گيرد.