شد عقل عملى است. تفاوت ديگر استفاده علم كلام از كاركرد تعاملى استقلالى و غيراستقلالى عقل است. استفاده از اين كاركرد قدرت عقل را در كشف معارف و حقايق دينى دو چندان مى‌كند، زيرا عقل با اتصال به وحى و معلمان الهى، رشد مى‌يابد و افق هاى معرفتى وسيع‌ترى را كشف مى‌كند.

خلاصه اين كه كاركردهاى عميق در معارف دينى و علم كلام عبارتند از كاركردهاى ميزان، مفتاح، استنباط، دفاع، ابزار، تكميل، تعامل استقلالى و تعامل غير استقلالى.

تعارض عقل و نقل‌

در ميان مباحث مربوط به عقل، مبحث تعارض عقل و نقل در علم كلام از اهميت ويژه‌اى برخوردار است و مى‌توان تاريخ علم كلام را با توجه به رويكرد متكلمان به عقل و نقل و ارتباط اين دو و تعارض عقل و نقل تفسير كرد.

قبل از بحث از راه حل تعارض عقل و نقل، به جهت روشن شدن موضوع بحث مناسب است معنا و شرايط تعارض بررسى گردد.

معناشناسى و شرايط تعارض‌

تعارض از ريشه «عرض» مشتق شده است. عرض در لغت يا به معنى ظاهر شدن است‌[1] يا به معناى آنچه در برابر طول قرار مى‌گيرد.[2] بدين سان تعارض از نظر لغت بيانگر اين است كه دو چيز هم پايه در عرض هم ظاهر شده است. در اصطلاح نيز تعارض در جايى مطرح مى‌شود كه دو دليل معتبر در مقابل هم قرار گيرند و با يكديگر متناقض يا متضاد باشند به گونه‌اى كه نتوان ميان آنها جمع كرد.[3]

بر اين اساس هر چند تعارض دو دليل، صور مختلفى مثل تعارض دو دليل قطعى، تعارض دو دليل ظنى، تعارض دو دليل وهمى، تعارض دليل قطعى و دليل ظنى،

[1]. ر. ك: جوهرى، الصحاح، ج 3، ص 1082.

[2]. ر. ك: ابى الحسين احمد بن فارس، معجم مقاييس اللغة، ج 4، ص 269.

[3]. ر. ك: شيخ انصارى، فرائد الأصول، ج 2، ص 750، آخوند خراسانى، كفاية الاصول، ص 437، سيد محمد باقر صدر، بحوث فى علم الأصول، ج 7، ص 14.