كاركرد دوم عقل يعنى امر و نهى، مانند اين است كه خداوند در قرآن مى‌فرمايد: (إِنَّ الصَّلاةَ تَنْهى‌ عَنِ الْفَحْشاءِ وَ الْمُنْكَرِ).[1] نهى نماز به معناى اراده كه پس از آن فعل صادر مى‌شود نيست، بلكه باز دارندگى نماز به صورت اقتضائى و دعوت به خوبى‌ها و ترك بدى‌ها و حداكثر فشار روحى بر انسان است و مجبور شدن انسان نسبت به انجام و ترك عملى خاص را در پى ندارد.

بنابراين عقل عملى هم حسن و قبح افعال را به صورت كلى و جزئى درك مى‌كند و هم حكم به بايد و نبايد مى‌كند و هم بر انسان فشار روحى مى‌آورد، اما همه اين‌ها در مرحله اقتضاء است نه علت تامه. حكم تكوينى تخلف ناپذير، البته پس از امضاى خداوند، به اراده نفس قادر مختار بر مى‌گردد نه عقل. اين ادراك و حكم و فشار به قدرت عقل عملى باز مى‌گردد و انسان با نور عقل اين قدرت را در خود وجدان مى‌كند و لازم نيست كه به امور ديگر مانند مصالح اجتماعى يا امر شارع يا ضرورت بالقياس نسبت به كمال و سعادت نهايى باز گردانده شود.

كاركرد دوم عقل عملى، كاملًا بر معناى لغوى عقل كه معادل نهى و زجر است، منطبق مى‌باشد، هر چند كاركرد اول عقل عملى و نيز ديگر كاركردهاى عقل هر يك به گونه‌اى هر چند بعيد، در مسير ترك بدى‌هاست. در بحث از كاركرد ابزارى مجدداً راجع به اين موضوع، صحبت خواهد شد.

كاركرد ابزارى‌

از اين كاركرد عقل در احاديث به «تدبير» «معاش» تعبير شده است و منظور از آن عقلى است كه انسان را به تدبير و اصلاح امور زندگى و سامان بخشى به معاش دنيوى هدايت مى‌كند. اين عقل در صدد يافتن تدابيرى است كه انسان را به اهداف مورد نظرش در زندگى برساند. بر اساس اين تعريف از عقل، همه علوم و تكنولوژى‌هايى كه براى رسيدن به اهداف مشخصى به دست مى‌آيد، به عقل ابزارى بر مى‌گردد. البته اين مطلب منافاتى با اين كه عقل نظرى و حسى، در توليد اين علوم دخالت داده شود، ندارد. زيرا

[1]. عنكبوت: 45.