استفاده مى‌كنند و اشاعره و ماتريديه به صورت حداقلى. تفاوت اماميه و معتزله نيز در اين است كه در اماميه لااقل در نزد ائمه (عليهم السلام) و اصحاب آنان و بسيارى از متكلمان، عقل و وحى با يكديگر تعامل نزديكى دارند، در حالى كه در معتزله اين تعامل يا وجود ندارد، يا اندك است. البته در اماميه نيز اين تعامل در همه مكاتب يكسان نيست، براى مثال در مكتب كلامى كوفه اين تعامل بيشتر از مكتب بغداد است.[1]

كاركرد عملى‌

همان گونه كه در كاركرد نظرى بيان شد، اختلاف اصلى در علم كلام در خصوص عقل، به كاركرد عملى عقل باز مى‌گردد. اهل الحديث، حنابله و اشاعره كاركرد عقلى عملى را قبول ندارند و متكلّمان اماميه و معتزله اين كاركرد را مى پذيرند و بر اساس آن بسيارى از استدلال‌هاى خود را تنظيم مى‌كنند.

كاركرد عملى عقل، در علم كلام عبارت است از ادراك حُسن و قُبح ذاتى افعال. اماميه و معتزله برآنند كه افعال، قطع نظر از امر و نهى شارع در ذات خود ويژگى حسن يا قبيح را دارند و عقل انسان در پاره اى موارد اين خوبى و بدى را درك مى كند.

اين گروه دلايلى براى ادعاى خود دارند كه مهم‌ترين آن‌ها بدين شرح است كه عقل، قطع نظر از امر و نهى شارع، خوبى و بدى برخى افعال را درك مى‌كند و حكم به استحقاق مدح و ذم اين افعال مى‌كند.[2] اين مطلب به معناى اعتقاد به كاركرد عملى عقل است. اشاعره ضمن بيان سه معنا براى حسن و قبح (كمال و نقص، ملايم و منافر بودن با غرض و استحقاق مدح و ذم) معناى سوم يعنى استحقاق مدح و ذم را انكار مى‌كنند و معتقدند تنها شارع مى‌تواند حكم به خوبى و بدى افعال به معناى استحقاق مدح و ذم، كند.[3] اين مطلب به معناى انكار كاركرد عملى عقل مى‌باشد.

اكثر استدلال‌هاى متكلمان اماميه و معتزله در باب افعال الهى يا عدل خداوند به عقل عملى بر مى‌گردد، چرا كه عدل الهى به نظر متكلمان، عبارت است از تنزيه خداوند

[1]. در بحث نقش‌هاى عقل در معرفت دينى دراين باره مطالبى ذكر خواهد شد.

[2]. رك: علامه حلى، كشف المراد فى شرح تجريد الاعتقاد، صص 305 302.

[3]. رك: مير سيد شريف جرجانى، شرح المواقف، ج 8، صص 184 181.