باشد، بايد موجب غرور و در نتيجه ركود و بسنده كردن به وضع موجود نشود، بلكه شكر و سپاس خداوند متعال را در پى داشته باشد و به طلب توفيق بيشتر در ادامه راه بينجامد. اما اگر نتيجه ارزيابى رفتار خود منفى بود و براى شخص محرز شد كه در رفتارش مرتكب لغزش و خطا شده است، بايد نتيجه‌اش توبه و سپس تلاش در جهت اصلاح عملكرد و بهبود آن باشد؛ چرا كه توبه واقعى آن است كه فرد به ترك كار خطا و اصلاح و جبران آن تصميم بگيرد. بنابراين لازمه اصلاح لغزش‌ها، خطاها و عيوب خويش، آگاهى از آن‌هاست و آگاهى از اين امور، از محاسبه نفس و توجه به رفتارهاى خويش حاصل مى‌شود. امام على (ع) در بيانى صريح، اصلاح عيوب را در گرو محاسبه نفس دانسته، مى‌فرمايد:

«من حاسب نفسه وقف على عيوبه و أحاط بذنوبه و استقال الذنوب و أصلح العيوب».[1]

ايشان اثر محاسبه نفس را نيز اصلاح عيوب مى‌داند؛ زيرا محاسبه نفسى كه اصلاح رفتارها و لغزش‌ها را در پى نداشته باشد، محاسبه نخواهد بود:

«ثمرة المحاسبة صلاح النفس».[2]

پس كسى كه محاسبه نفس خويش را جدى گرفته، به آن پايبند است، از اين اقدام خود در جهت كمال‌يافتگى بيشتر خويش و سپس نيل به سعادت برتر منتفع خواهد شد؛ و كسى كه از محاسبه رفتارهايش غافل شد، بى‌شك زيان خواهد ديد: على (ع):

«من حاسب نفسه ربح و من غفل عنها خسر؛[3]

هر كس نفس خويش را محاسبه كند، سود خواهد برد و آن‌كه از نفس خويش غافل شود، زيان خواهد ديد».

نكته مهم پايانى اين است كه محاسبه نفس، كارى مستمر و دائم است؛ و ازآنجاكه رشد و تعالى انسان پايان ندارد، هرگاه كه كنترل نفس متوقف شود، پيشرفت به سوى كمال نيز متوقف مى‌شود و گاه ممكن است سقوط از درجات پيشين نيز رخ دهد. ازاين‌رو كنترل نفس همواره بايد ادامه داشته باشد و لحظه‌اى تعطيل نشود. پس محاسبه نفس نمى‌تواند متوقف شود. امام صادق‌ (ع) در حديثى منسوب به ايشان، پارسايى را در گرو استمرار محاسبه نفس دانسته، مى‌فرمايد:

«اصل الورع دوام المحاسبه».[4]

[1]. غرر الحكم: ح 8927.

[2]. همان: ح 4656.

[3]. نهج البلاغة: حكمت 208.

[4]. مصباح الشريعه: ص 202.