از اين بيان شد، عقل ابزار دستيابى به شناخت است و براى بهره‌مندى از موهبت عقل، بايد آن را به كار گرفت و تقويت كرد. چه بسيار افرادى هستند كه از موهبت عقل خود بهره چندانى نمى‌برند و آن را به كار نمى‌گيرند؛ و نيز چه بسيار

انسان‌هايى كه راه استفاده از عقل و تقويت آن را نمى‌دانند. ازاين‌رو آشنايى با روش بهره‌مندى از عقل، در جهت حصول شناخت به مفهوم عام، و شناخت خود به مفهوم خاص، ضرورتى اجتناب‌ناپذير است.

آموزه‌هاى دينى، راه تقويت و رشد عقل را باز گذاشته و برخى امور همچون علم را وسيله يا منبعى براى تقويت عقل قرار داده است. روش‌هاى به‌كارگيرى عقل و نيز تقويت آن و بهره‌مندى از شناخت عقلى، بر اساس آنچه از آموزه‌هاى دينى قابل استفاده است، به شرح ذيل است:

الف- تفكر

يكى از راه‌هايى كه به طور جدى به آن توصيه شده است تا در مسير دستيابى به شناخت و از جمله شناخت خويشتن، از آن بهره گرفته شود تفكر و تدبر است. خداوند بارها در قرآن از مشتقات واژه «فكر» و نيز واژه‌هاى مترادف آن مانند «تعقل» و «تدبر» استفاده كرده و بندگانش را براى دستيابى به شناخت بالاتر به تفكر، تعقل و تدبر توصيه كرده است.[1] روايات بى‌شمارى نيز به لزوم به‌كارگيرى عقل و تفكر تذكر داده است. تعاليم اسلامى نه فقط به انسان تفكر را توصيه مى‌كند، بلكه گاه موضوع تفكر را به او يادآورى، و او را در جهت خداشناسى و توحيد يا معاد[2] و نيز در مسير خودشناسى راهبرى مى‌كند. براى مثال، گاه آفرينش او را از چيزى غير قابل ذكر يادآورى مى‌كند، و گاه به مراحل تكوّن و نعماتى كه خدا به آدمى ارزانى داشته اشاره مى‌كند و از او مى‌خواهد درباره خود بينديشد:

[1]. يونس: 24: كَذلِكَ نُفَصِّلُ الْآياتِ لِقَوْمٍ يَتَفَكَّرُونَ‌؛ نحل: 44: لِتُبَيِّنَ لِلنَّاسِ ما نُزِّلَ إِلَيْهِمْ وَ لَعَلَّهُمْ يَتَفَكَّرُونَ‌؛ رعد: 3: إِنَّ فِي ذلِكَ لَآياتٍ لِقَوْمٍ يَتَفَكَّرُونَ.

[2]. نساء: 82: أَ فَلا يَتَدَبَّرُونَ الْقُرْآنَ وَ لَوْ كانَ مِنْ عِنْدِ غَيْرِ اللَّهِ لَوَجَدُوا فِيهِ اخْتِلافاً كَثِيراً آيا در قرآن نمى‌انديشند؟ هرگاه از سوى ديگرى جز خدا مى‌بود، در آن اختلافى بسيار مى‌يافتند؛ انعام: 32: وَ مَا الْحَياةُ الدُّنْيا إِلَّا لَعِبٌ وَ لَهْوٌ وَ لَلدَّارُ الْآخِرَةُ خَيْرٌ لِلَّذِينَ يَتَّقُونَ أَ فَلا تَعْقِلُونَ‌ و زندگى دنيا چيزى جز بازيچه و لهو نيست و پرهيزگاران را سراى آخرت بهتر است. آيا به عقل نمى‌يابيد؟؛ غاشيه: 17: أَ فَلا يَنْظُرُونَ إِلَى الْإِبِلِ كَيْفَ خُلِقَتْ‌ آيا به شتر نمى‌نگرند كه چگونه آفريده شده؟ و ....