ابزار دستيابى به علم و معرفت است و هم خود، هم محيط خود و شرايط اجتماعى و علت‌العلل، و هر آنچه را متعلَّق شناخت است، مى‌شناساند. پس كسى كه شناخت بيشتر و بهترى از اين امور به‌دست آوَرَد، در تعامل با آن‌ها رفتار مناسب‌تر، معقول‌تر و صحيح‌ترى برمى‌گزيند و در امور دينى و اخروى، اخلاقى و معنوى و نيز در زمينه‌هاى مادى و دنيوى پيشتاز خواهد بود. ازاين‌رو، انديشمندان مسلمان، براى عقل هم به كاركرد نظرى، و هم كاركرد عملى، و هم كاركرد ابزارى قائل‌اند و احاديث معصومان (عليهم السلام) به‌ويژه امام على (ع) گواه اين ادعاست.[1]

بنابراين «عقل» يكى از ابزارهاى بسيار مهم و شايد مهم‌ترين ابزار كسب معرفت و شناخت، و از جمله شناخت خود به‌شمار مى‌آيد. بسيارى از آيات قرآن كريم، با بيان‌هاى گوناگون انسان‌ها را به بهره‌گيرى از عقل توصيه كرده است:

كَذلِكَ يُبَيِّنُ اللَّهُ لَكُمُ الْآياتِ لَعَلَّكُمْ تَعْقِلُونَ‌[2]

خداوند اين‌گونه نشانه‌هايش را براى شما بيان مى‌كند تا شايد بينديشيد.

أَ فَلَمْ يَسِيرُوا فِي الْأَرْضِ فَتَكُونَ لَهُمْ قُلُوبٌ يَعْقِلُونَ بِها أَوْ آذانٌ يَسْمَعُونَ بِها[3]

آيا [اين كافران‌] در روى زمين به سير و تماشا نرفتند تا دل‌هاشان بينش و هوش يابد و گوششان به حقيقت شنوا شود؟

امام على‌ (ع) ضمن بيان رابطه عقل و علم‌

(العقل مَركب العلم)[4]

به نقش عقل در خودشناسى به طور خاص اشاره فرموده است: «برترين عقل، خودشناسى است».[5] ايشان در سخن ديگر فرموده است: «برترين عقل، شناخت حق با حق است».[6] در برخى احاديث ديگر از ايشان، عقل ابزار شناخت خدا و اعتقادات دينى دانسته شده است:

[1]. ر. ك: همان: ص 19- 26.

[2]. بقره: 242: ر. ك: نور: 61.

[3]. حج: 46.

[4]. غرر الحكم: ح 816.

[5]. همان: ح 3220.

[6]. مطالب السؤول، نسخه خطى كتابخانه آيت‌الله نجفى مرعشى، قم ص 50.