والاست؟»، به او گفته مى‌شود: اين را از اين رو گفتيم كه خداوند متعال فرموده است: و خداوند، شما و كردارتان را آفريده است‌[1].[2]

بنا بر اين، اشاعره انسان را داراى قدرت حادثى مى‌دانند كه اثرى در ايجاد فعل ندارد، و اين، همان نظريّه جبرگرايى ميانه است.

دليل اين كه اشاعره، «كسب» را به انسان نسبت مى‌دهند، اين است كه فعل و قدرت حادث، در وجود انسانْ حادث مى‌شود، همان طور كه به چيزى كه حركتْ در آن حلول كرده، متحرّك مى‌گويند.[3]

دلايل نظريّه جبر و نقد آنها

طرفداران نظريّه جبر، به دو دليل، تمسّك كرده‌اند كه اجمالًا به طرح و نقد آن دو مى‌پردازيم:

1. تمسّك به قضا و قدر

مهم‌ترين دليل متكلّمان جبرى‌مذهب، قضا و قدر خداوند است. در عبارات احمد بن حنبل ديديم كه وى اختيار انسان را مُنافى با عموميّت قضا و قدر خداوند مى‌داند. وى معتقد است كه اگر خداوند براى انسان، كارى مثل خوردن شراب را تقدير كرده باشد، ولى انسانْ آزاد باشد كه آن را ترك كند و اين كار را انجام ندهد، خداوند، مغلوب و انسان، غالبْ فرض مى‌شود.

نقد دليل نخست‌

در پاسخ اين دليل، بايد گفت كه قضا و قدر در افعال اختيارى انسان، به معناى مجبور

[1]. صافّات: آيه 96.

[2]. اللمع: ص 40.

[3]. ر. ك: اللمع: ص 37.