مى‌شوند، موصوف نمى‌گردد؛ ليكن چون خداوند به درون بندگان، آگاه است و مى‌داند كه آنها از كفر و الحاد و گم‌راهى بر نخواهند گشت، لطف و كمك خود را از آنها گرفته است و آنها را به اختيار خودشان گذاشته است».

از ايشان، معناى‌ خدا بر دل‌هايشان و بر شنوايى آنان، ختم نموده است‌[1] را پرسيدم.

فرمود:" ختم"، مهر زدن به دل كافران است به سبب عقوبت بر كفر آنها، همان طور كه خداوند فرموده: خدا به جهت كفرى كه در نهاد آنهاست، بر دل آنها مهر زده است و جز اندكى، ايمان نخواهند آورد»[2].

از ايشان پرسيدم: آيا خداوند، بندگان خود را به معصيت، مجبور مى‌كند؟

فرمود: «خداوند، بندگان خود را صاحب اختيار ساخته و به آنها مهلت داده كه توبه كنند».

گفتم: آيا خداوند، بندگان را به كارهايى كه از طاقت آنها خارج است، تكليف مى‌كند؟

فرمود: «چگونه اين عمل را انجام مى‌دهد، در صورتى كه خود فرموده است:

خداوند به بندگان خود، هرگز ستم نمى‌كند[3].

امام عليه السلام سپس فرمود: «پدرم موسى بن جعفر از پدرش روايت مى‌كرد كه مى‌فرمود: هر كس گمان كند كه خداوند متعال، بندگانش را به معاصى مجبور مى‌كند، و يا آنها را به كارهايى كه از طاقتشان بيرون است تكليف مى‌نمايد، از ذبيحه او نخوريد، شهادت او را نپذيريد، پشت سر او نماز نگزاريد و به او چيزى از زكات ندهيد».

شرح‌

بحث جبر و تفويض، از ديرباز، ذهن انسان‌ها را به خود مشغول ساخته است. اگر به‌

[1]. بقره: آيه 7.

[2]. نساء: آيه 155.

[3]. فصّلت: آيه 46.