متعددى دست‌اندركار بوده‌اند، عالمان فنّ اين توجيه را دليل مقعولى نمى‌يابند، چرا كه مسئله را از سطح واقعيت‌ها، كه قابل بررسى است، به فضاى حدس و گمان منتقل مى‌كند. من اكنون بر سر آن نيستم عليه اين احتمال استدلال آورم كه در قرن اوّل و دوم هجرى، جاعلان احاديث و اسانيد وجود داشته‌اند. بدون شك، بررسى اين امر يكى از مهم‌ترين وظايف تاريخ‌نگاران است كه آيا واقعاً روايات و سلسله اسانيد، ساختگى‌اند يا نه؛ و اگر چنين است، چگونه، كجا و چرا ساخته شده‌اند. شاخت خودش به اين واقعيت كه منتقدان مسلمان احاديث به خوبى بر آن واقف بوده‌اند، اشاره مى‌كند كه اسانيد در جوامع حديثى متأخّر، بسيار بهتر و كامل‌تر از موارد متقدم‌اند. اين نقطه عزيمتى مناسب در تلاش براى چهره‌بردارى از جعل و ترميم اسانيد و مؤلّفان آن‌هاست. امّا صرف اين واقعيت كه احاديث و اسانيد آن‌ها ساخته شده‌اند، نمى‌تواند به اين نتيجه بيانجامد كه همه آن‌ها موهوم‌اند يا اينكه نمى‌توان، با درصدى از اطمينان، اصيل را از تقلبى تشخيص داد.

بررسى يك سلسله سند در يكى از مجموعه‌هاى حديثى اوّليّه، يعنى مطالب ابن جُريج در مصنَّف عبد الرزّاق، نشان مى‌دهد كه جداسازى روايات قابل اعتماد از روايات مشكوك يا نامشخص امكان‌پذير است. مقايسه نقل‌هاى اين مرحله زودهنگام (نيمه اول قرن دوم هجرى) با نقل‌هاى مجموعه‌هاى بعدترِ نيمه دوم قرن سوم و بعد از آن، قطعاً مى‌تواند تصويرى روشن از گستره جعل، دروغ‌پردازان و انگيزه‌هاى آنان به دست دهد. اين امر قطعاً موضوع پژوهش‌هاى آتى خواهد بود.[1]

[1]. يُنبُل اخيرا از نو به مسئله اعتبار حديث پرداخته است. تكيه اصلى او بر اطّلاعات رجالى( شخصيت‌نگارى)، به ويژه مطالب ابن‌حجر و نيز آن دسته از احاديث نبوى است كه در مجموعه‌هاى حديثى كهن و غير آن، متعلق به قرن سوم ه-. ق و بعد از آن آمده است. نگاه كنيد به اين كتاب وى در باب حديث اسلامى.

G. H. A. Juynboll, Muslim Tradition: Studies in Chronology, Provenance and Authorship of Early IadDth) Cambridge, 3891(.

پژوهش‌هاى او نتايج ارزشمندى در پى داشته است، به ويژه در باب گسترش و شيوه‌هاى جعل إسناد كه بعضا براى خود عالمان مسلمان هم شناخته شده بوده است. با اين احوال، وى با تندى با مصنَّف‌هاى اوّليّه همچون مُصنَّف عبدالرزّاق و ابن‌أبى‌شيبة برخورد كرده است. به نظر من، اين آثار، همان گونه كه در اين مقاله بحث خواهد شد، ايده‌هاى بسيار جديد و جالبى را به ما عرضه مى‌دارند.