امام صادق فراهم آمده است؛ تعداد اصول از اين بيشتر بوده است.[1] ابن شهر آشوب (متوفاى 588 ق) هم مانند وى از 700 اصل سخن مى‌گويد كه به دست اصحاب ائمّه نگاشته شده است.[2] مشكل ديگر در بحث از اصول از اين امر ناشى شده است كه مى‌گويند احمد بن محمّد بن عقده (متوفاى 333 ق)، در كتابى راجع به اصحاب امام صادق، با عنوان كتاب الرجال و هو كتاب من روى عن جعفر بن محمّد،[3] نام 4000 تن را ثبت كرده است.[4] امروزه اصل اين كتاب از دست رفته، امّا هم شيخ‌

[1]. محقّق حلّى، المعتبر، تهران، 1318 ق، ص 5( منقول در فوائد، ص 60).

[2]. ابن‌شهر آشوب، مناقب آل أبى طالب، نجف، 1376 ق، ج 1، ص 218. گمان مى‌رود كه صد تا از اين اصول، بر اساس پاسخ‌هاى امام صادق به شاگردانش بوده است( همان، ج 2، ص 43). روشن است كه تعداد هفتصد اصل، متعارض است با نظر شيخ مفيد كه ابن‌شهر آشوب خود آن را نقل كرده است( همين مقاله، پيشتر، پاورقى شماره 5).( و شايد هم سبعمئة در متن، تصحيفى از أربعمئة است؟). ابن‌شهر آشوب تأكيد مى‌كند كه تأليف اصول، تا آغاز غيبت( صغرا؟) ادامه داشته است( همان، ج 1، ص 258).

[3]. نجاشى، رجال، ص 69؛ ابو جعفر طوسى، فهرست، تصحيح اشپرنگر، كلكلته، 1853- 1855، ص 42 و بعد( در چاپ ديگر به تصحيح محمّدصادق آل بحرالعلوم، نجف، 1380 ق، ص 53، به جاى« كتاب من» چنين آمده است.« وهو كتاب من»)؛ الذريعة، ج 10، ص 86 و بعد، ش 161.

[4]. علّامه ابن‌مطهّر حلّى، خلاصة الأقوال، تهران، 1310، ص 98، منقول در نورى طبرسى، مستدرك الوسائل، تهران، 1382- 138 ق، ج 3، ص 770. شيخ مفيد( الإرشاد، بى‌جا، 1320، ص 29[/ ص 08 در ترجمه انگليسى يان هاوارد(I .K .A .Howard ,1891 )[، فضل بن حسن طبرسى،( إعلام الورى، نجف، 1390 ق، ص 28) و ابن‌شهر آشوب( همان اثر، ج 2، ص 3)، همگى از موضوعِ 000 شاگرد امام صادق ياد مى‌كنند( البته بدون اشاره به ابن‌عقدة)، امّا محقّق حلى در المعتبر، ص( به نقل از فوائد، ص 8) از حدود 000 مرد سخن مى‌گويد. نورى طبرسى( همان جا) تمام اين منابع را ذكر مى‌كند. نيز نك. هاشم البحرانى، حلية الأبرار، قم، 1397 ق، ج 2، ص 1. قس. جمله سيد حسين نصر در مقدمه‌اش بر كتاب ويليام چيتيك با اين مشخصات.

Seyyed Hossein Nasr," Introduction" in A Shiite Anthology, trans, W. C. Chitick, Albany, State University of New York, 1891, p. 9.

وى مى‌گويد.« تعداد شاگردان سنّى يا شيعه كه در مكتب امام جعفر صادق تعليم و تربيت يافته‌اند، چهار هزار تن تخمين زده شده است». نيز نك. حسن الصدر، الشيعة وفنون الاسلام، بيروت، بى‌تا، ص. ابن‌عُقدة به رغم باورهاى زيدى جارودى‌اش نزد فقهاى اماميّه از احترام خاصى برخوردار است( نجاشى، رجال، ص 8؛ طوسى، فهرست، ص 2). به نظر برخى علما، اين رقم از چهار هزار تن نيز تجاوز مى‌كند. مى‌گويند ابو العباس احمد بن على بن عباس بن نوح(/ احمد بن محمّد بن نوح) زنده(fl .) در آغاز قرن پنجم هجرى، كتابى درباره شاگردان امام صادق نوشته است كه در آن تعداد نام‌هاى بسيار زيادى به فهرست ابن‌عُقدة افزوده است( طوسى، فهرست، ص 8). اين كتاب را، امّا همگان مانند ديگر آثار اين مؤلّف، پيشتر و حتى در زمان حيات طوسى مفقود مى‌دانستند.