نابودى است.

در چنين موقعيتى، مرجع عاليقدرِ آن روزِ شيعه مرحوم آيت اللّه العظمى اصفهانى از دنيا رفت. وقتى خبر وفات ايشان به مردم رسيد، در تمام كشور، شور و ولوله بر پا شد.

كشور تعطيل شد. تمام مردم ايرانْ مسلمانان و غير مسلمانان، شيعه، سنى، اقليت‌هاى مذهبى، كليساها، بازار، مساجد، حوزه‌هاى علميه و خلاصه همه مردم از جا كنده شدند و تشييع جنازه بسيار با شكوهى براى حضرت آيت اللّه العظمى اصفهانى بر پا كردند.

افرادى كه آن مراسم را به ياد دارند، مى‌دانند كه از فرداى آن روز، يك مرتبه اشخاصى كه در ايران عليه اسلام و روحانيتْ تبليغ مى‌كردند، لال شدند. آنها فهميدند كه تمام نقشه‌هايشان نقش بر آب بوده و مردم حاضر نيستند كه علاقه به اسلام و دين و روحانيت را با هيچ آرمانِ ديگرى مانند طرفدارىِ كارگر، فقرا و ملى‌گرايى عوض كنند و اين آرمان‌ها در مقابل گرايش به اسلام به اندازه يك پَرِ مگس براى ملت ايران ارزش ندارد.

دشمنان دين و روحانيت فهميدند كه زحماتشان هيچ نتيجه‌اى ندارد. فوت يك مرجع، تمام نقشه‌هاى آنها را از بين بُرد.

من خودم در مراسم تشييع جنازه آيت اللّه العظمى گلپايگانى در قم شركت كردم و جمعيت فراوانى را كه براى شركت در مراسم تشييع جنازه ايشان آمده بودند، ديدم.

از شدت ازدحام جمعيت، امكانِ آمد و رفت و حركت دادنِ جنازه، وجود نداشت و ما به خاطر راه‌بندان، حدود دو ساعت و نيم در مسجد امام حسن عسكرى عليه السلام محبوس شديم.

اشخاصى كه مى‌گفتند: مردم ديگر از انقلاب و روحانيتْ دلسرد شده‌اند و گرانى، مردم را دلسرد نموده است و ديگر نزديك است كه مردم از انقلابْ روى برگردانند، فهميدند كه اشتباه كرده‌اند و مردم اگر نسبت به انقلاب و قرآن و روحانيت، دلگرم‌تر و علاقه‌مندتر نشده باشند، دلسردتر و كم علاقه‌تر هم نشده‌اند.

ده سال جنگ با آن ابعاد گسترده و فراگير و مقاومت‌هاى عجيبِ مردم در دوره جنگ بايد به دشمنان اسلام و انقلاب فهمانده باشد كه مردم ايران شيفته و عاشق اسلام و مرجعيت هستند. در عين حال، خداوند صلاح مى‌داند كه هر چند گاه يك بار، با پيش آمدنِ حادثه‌اى، عشق مردم به اسلام و روحانيت را حياتِ جديدى ببخشد.

ان‌شاءاللّه خداوند با لطفِ گسترده خود، اين ضايعه بزرگ را به نحو احسن جبران فرمايد و ان‌شاءاللّه شما مردم عزيزِ مسلمان و با وفا را مشمولِ عنايات كاملِ خود بگرداند.

حضرت آيت اللّه العظمى حائرى پس از اينكه به قم هجرت نمودند، حوزه علميه قم را تأسيس نمودند. حضرت آيت اللّه گلپايگانى، حضرت آيت اللّه حجت، حضرت آيت اللّه سيد محمدتقى خوانسارى، حضرت آيت اللّه سيد احمد خوانسارى، حضرت آيت اللّه صدر، حضرت آيت اللّه داماد، حضرت آيت اللّه سيد احمد زنجانى و حضرت آيت اللّه خمينى و ديگران نيز همگى به قم آمدند.

آن هنگام، دوره سلطنتِ رضا شاه بود.

دوره حكومتِ رضا شاه، دوره تاريك و خفقانِ تاريخ ايران بود. در آن شرايط بسيار سخت و سنگين، علماى بزرگ شيعه و پيشاپيشِ همه آنها حضرت آيت اللّه العظمى حائرى به قم آمدند و حوزه علميه قم را تأسيس نمودند و مشغول خدمت شدند.

در آن هنگام، شرايط به قدرى سخت بود كه يكى از بزرگان كه در آن دوره زندگى كرده بود، نقل مى‌كرد كه هنگامى كه حضرت‌