شش. رحمتگر- مهربان (رحمان، رحيم)

صفت «رحمان (رحمتگر)» بر وزن فعلان و «رحيم (مهربان)» بر وزن فعيل، هر دو، ساخت مبالغه از مادّه «رحم» اند كه دلالت بر رقّت و مهربانى و رأفت دارد،[305] و با وجود آن كه دو ساختِ فَعلان و فعيل، از ساخت‌هاى مبالغه‌اند، امّا فعلان، مبالغه بيشترى نسبت به فعيل دارد. بر اين پايه، دلالت «رحمان» بر رحمت، قوى‌تر از دلالت «رحيم» است.[306]

قرآن كريم، صفت «رحيم» را در كنار صفت «غفور»، 71 بار، و با «عزيز»، سيزده بار[307] و با «توّاب»، نُه بار[308] و با «رئوف» نيز نُه بار[309] و با «رحمان»، پنج بار[310] (افزون بر ورود هر دو در «بسمله» در 114 موضع) و با هر يك از «ودود»[311] و «ربّ»[312] و «بَر»[313]، يك بار، ياد كرده است.

تعبير (كانَ بِكُمْ رَحِيماً؛[314] با شما مهربان است)، دو بار، و (كانَ بِالْمُؤْمِنِينَ رَحِيماً؛[315] با مؤمنانْ مهربان است)، يك بار در قرآن آمده است و رحمت، در جاهاى بسيارى از قرآن كريم، به خدا عزّ وجلّ نسبت داده شده است. صفت «رحمان (رحمتگر)» در برخى احاديث، بر رحمت فراگير خدا براى تمامى آفريدگان دلالت دارد؛ امّا صفت «رحيم (مهربان)» بر رحمت ويژه خدا دلالت دارد كه تنها مؤمنان را در بر مى‌گيرد:

الرَّحمنُ بِجَميعِ خَلقِهِ، وَالرَّحيمُ بِالمُؤمِنينَ خاصَّةً.[316]

رحمتگر است به تمامى آفريدگانش و مهربان است، تنها به مؤمنان.

تفسيرهاى ديگرى نيز در احاديث، براى نام‌هاى «رحمان» و «رحيم» وارد شده است. نكته مهم در باب رحمت خدا، اين است كه رحمت، گاه در باره رقّت و مهربانى به كار مى‌رود و گاه ديگر در باره اثر رقّت (مانند: آمرزش).[317] از آن جا كه رقّت، دلالت بر دگرگونى و انفعال دارد و از

[305]. معجم مقاييس اللغة، ج 2، ص 498.

[306]. لسان العرب، ج 12 ص 231.

[307]. سوره شعرا، آيه 9، 68، 104، 122، 140، 159، 175، 191 و 217؛ سوره روم، آيه 5؛ سوره سجده، آيه 6؛ سوره يس، آيه 5؛ سوره دخان، آيه 42.

[308]. سوره بقره، آيه 37، 54، 128 و 160؛ سوره توبه، آيه 104 و 118؛ سوره حجرات، آيه 12؛ سوره نساء، آيه 16 و 64.

[309]. سوره بقره، آيه 143؛ سوره توبه، آيه 117 و 128؛ سوره نحل، آيه 7 و 47؛ سوره حج، آيه 65؛ سوره نور، آيه 20؛ سوره حديد، آيه 9؛ سوره حشر، آيه 10.

[310]. سوره فاتحه، آيه 3؛ سوره بقره، آيه 163؛ سوره نمل، آيه 30؛ سوره فصّلت، آيه 2؛ سوره حشر، آيه 22.

[311]. سوره هود، آيه 90.

[312]. سوره يس، آيه 58.

[313]. سوره طور، آيه 28.

[314]. سوره نساء، آيه 29؛ سوره إسرا، آيه 66.

[315]. سوره احزاب، آيه 43.

[316]. الكافى، ج 1، ص 114، ح 1.

[317]. ر. ك: لسان العرب، ج 12، ص 230.