واقعيت حيات انسانى است. حيات انسان، دو سطح دنيوى و اخروى دارد. لذا سعادت او نيز دو سطحى خواهد بود و به تناسب هر سطح، عوامل خاصى نيز خواهد داشت. معلوم مى‌شود كه اسلام، نه به بهانه آخرت، سعادت دنيوى را فراموش كرده است و نه به بهانه دنيا، سعادت اخروى را. امام صادق (ع) در اين باره مى‌فرمايد:

از ما نيست كسى كه دنياى خود را به خاطر آخرتش و يا آخرت خود را به خاطر دنيايش، رها كند.[130]

در حديث ديگرى پيامبر خدا (ص) مى‌فرمايد:

بهترينِ شما، كسى است كه نه آخرتش را به خاطر دنيايش، و نه دنيايش را به خاطر آخرتش رها كند.[131]

لذا پيامبر (ص) بهترين فرد را كسى نمى‌داند كه يكى را به خاطر ديگرى ترك كند؛ بلكه بايد از هر دو برگرفت، چرا كه دنيا وسيله آخرت است.[132] به همين جهت، ايشان با همّت‌ترين مردم را كسى مى‌داند كه به هر دو سطح بپردازد.[133] بر اين اساس، اسلام، سعادت تك‌سطحى را نمى‌پذيرد، حتى اگر سطح اخروى باشد.

دو. الگوى رابطه سطوح شادكامى‌

نكته بسيار مهمّ موجود در روايات اين موضوع، پيوستگى و در هم تنيدگى هر دو سطح سعادت با يكديگر است. بررسى روايات نشان مى‌دهد كه سعادت دنيوى و اخروى، دو مسئله جدا از يكديگر نيستند؛ بلكه كاملًا با هم ارتباط تنگاتنگ دارند و بر هم تأثيرگذارند. اين مسئله، از اصول اساسى در مفهوم سعادت است كه كمتر مورد توجّه قرار مى‌گيرد. به لحاظ روش‌شناختى، اين اصل در هيچ روايتى، مورد تصريح قرار نمى‌گيرد؛ امّا معمولًا روايات حوزه سعادت دنيوى، قيدى دارند كه آن را در راستاى آخرت قرار مى‌دهد. اين، موجب به وجود آمدن اين انديشه مى‌گردد كه دو سطح سعادت با يكديگر مرتبطاند و بيگانه از يكديگر نيستند. لذا در مرحله نخست مى‌توان استفاده كرد كه سطوح سعادت با هم ارتباط دارند. سپس آنچه اهميت بيشترى مى‌يابد، الگوى تأثيرگذارى اين دو سطح بر يكديگر است. پرسش اين است كه اگر اين دو سطح بر يكديگر تأثيرگذارند، نحوه تأثيرگذارى آنها به چه شكلى است؟

[130]. لَيسَ مِنّا مَن تَرَك دُنياهُ لِاخِرَتِهِ، ولا آخِرَتَهُ لِدُنياهُ( كتاب من لا يحضره الفقيه، ج 3، ص 156، ح 3568).

[131]. خَيرُكم مَن لَم يترُك آخِرَتَهُ لِدُنياهُ، ولا دُنياهُ لِاخِرَتِهِ( تاريخ بغداد، ج 4، ص 221، ح 1918).

[132]. لَيسَ خَيرُكم مَن تَرَك الدُّنيا لِلآخِرَة ولا الآخِرَة لِلدُّنيا، ولكن خَيرُكم مَن أخَذَ مِن هذِهِ وهذِهِ( ربيع الأبرار، ج 1، ص 53). نيز، ر. ك: الفردوس، ج 3، ص 455، ح 5290 و ص 409، ح 5249.

[133]. أعظَمُ النّاسِ هَمّا، المُؤمِنُ الَّذى يهُمُّ بِأَمرِ دُنياهُ وأمرِ آخِرَتِه( سنن ابن ماجة، ج 2، ص 725، ح 2143).