1. واكنش‌ها

الف- واكنش منفى: جَزَع‌

فورى‌ترين و شايد شايع‌ترين واكنش در برابر حوادث ناخوشايند، بى‌تابى كردن است. طبع اوّليه انسان، اين است كه در برابر ناخوشايندى‌هاى زندگى، بى‌تاب مى‌گردد؛[1241] امّا بى‌تابى كردن، روال عادى زندگى را تغيير مى‌دهد وتعادل انسان را بر هم مى‌زند. اين عدم تعادل، ممكن است به دو شكلْ نمايان شود: يكى بروز رفتارهايى كه پيش از اين، انجام نمى‌داده، و ديگرى ترك رفتارها و كارهايى كه انجام مى‌داده است.[1242] ناله و فريادْ سر دادن، گريبان دريدن، بر سر و صورت زدن، مو پريشان كردن، دست بر دست زدن يا بر ران خود زدن و امورى از اين دست، رفتارهايى هستند كه در شرايط عادى، انجام نمى‌گيرند؛ ولى هنگام مصيبت، از انسان، سر مى‌زند.[1243] از سوى ديگر، كسل شدن، اظهار ناتوانى كردن، و دست روى دست گذاشتن و روال زندگى را رها كردن، منشأ ترك كردن امورى است كه انسان در شرايط عادى، آنها را انجام مى‌داده است.

پديده ديگرى كه هنگام بى‌تابى، رخ مى‌دهد، «شكايت كردن» است. معمولًا وقتى حادثه ناخوشايندى رخ مى‌دهد، انسان، لب به شكايت مى‌گشايد. گاهى اين شكايت كردن، با ناسزاگويى همراه مى‌شود، هيچ حريمى نگاه داشته نمى‌شود و هر چه به زبان مى‌رسد، گفته مى‌شود. امّا كسى كه صبور و بردبار باشد، اهل شكايت و ناسزا نيست.

جابر بن عبداللَّه انصارى از امام باقر (ع) پرسيد: «صبر جميل چيست؟». ايشان، در پاسخ مى‌فرمايد:

[1241]. قرآن كريم:\i( إِنَّ الْإِنْسانَ خُلِقَ هَلُوعاً إِذا مَسَّهُ الشَّرُّ جَزُوعاً)\E( سوره معارج، آيه 19- 20).

[1242]. پيامبر خدا( ص): إنَّ الجَزَعَ عَلَى المُصيبَة أن يعمَلَ شَيئاً لَم يكن يعمَلُهُ أو يترُك شَيئاً كانَ يعمَلُهُ( تنبيه الخواطر، ج 1، ص 16).

[1243]. جابر به امام باقر( ع) مى‌گويد:« بى‌تابى كردن چيست؟». ايشان در پاسخ مى‌فرمايد:« أشَدُّ الجَزَعِ الصُّراخُ بِالوَيلِ و لَطمُ الوَجهِ و الصَّدرِ و جَزُّ الشَّعرِ مِنَ النَّواصِى و مَن اقامَ النُّواحَةَ فَقَد تَرَكَ الصَّبرَ و أخَذَ فِى غَيرِ طَريقِهِ»( الكافى، ج 3، ص 222، ح 1).

امام صادق( ع): مَن أُصيبَ بِمُصيبَةٍ فَجاءَ عِندَ تِلكَ المُصيبَةِ بِنائِحَةٍ فَقَد كَفَرَها»( الكافى، ج 6، ص 432، ح 11؛ مشكاة الأنوار، ص 433؛ بحار الأنوار، ج 82، ص 103، ح 49).

امام على( ع): نَهى رسولُ اللهِ( ص) عَنِ الرَّنَةِ عِندَ المُصيبَةِ و نَهى عَنِ النّياحَةِ و الإستِماعِ إلَيها( كتاب من لا يحضره الفقيه، ج 4، ص 5، ح 4968؛ الأمالى، صدوق، ص 422؛ مكارم الأخلاق، ص 424).

امام كاظم( ع): مَن ضَرَبَ بَيَدِهِ عَلى فَخِذِهِ او ضَرَبَ بِيَدِهِ الواحِدَةِ عَلَى الاخرى عِندَ المُصيبَةِ فَقَد حَبِطَ اجرُهُ( تحف العقول، ص 403؛ بحار الأنوار، ج 78، ص 326، ح 4).

كسى خدمت پيامبر خدا( ص) رسيد و گفت: چه چيزى پاداش مصيبت را از بين مى‌برد؟ ايشان فرمود:« تصفيق الرجل بيمينه على شماله والصبر عند الصدمة الاولى»( مسكن الفؤاد، ص 48؛ بحار الأنوار، ج 82، ص 93، ح 45).

پيامبر خدا( ص): الضَّربُ عَلَى الفَخِذِ عِندَ المُصِيبَةِ يُحِبطُ الأجرَ و الصَّبرُ عِندَ الصَّدمَةِ الاولَى يُعظَمُ الأجرُ( تنبيه الغافلين، ص 260، ح 348).