د- الگوى «دعا- اعراض»

برخى ديگر از افراد، بر اساس الگوى «دعا- اعراض» عمل مى‌كنند. اين الگو در آيات قرآن كريم، با تعبيرهاى گوناگونى بيان شده است. در ادامه آيات سوره فصّلت- كه ريشه فرح و يأس را بيان كرده بودند-، چنين آمده است:

(وَ إِذا أَنْعَمْنا عَلَى الْإِنْسانِ أَعْرَضَ وَ نَأى‌ بِجانِبِهِ وَ إِذا مَسَّهُ الشَّرُّ فَذُو دُعاءٍ عَرِيضٍ.[567] و چون به انسان، نعمتى ارزانى داديم، روى مى‌گردانَد و دورى مى‌كند و چون به شرّى گرفتار مى‌شود، دعاهايى طولانى دارد).

عبارت (وَ نَأى‌ بِجانِبِهِ‌)، كنايه است از دور شدن و خود را كنار كشيدن (اعراض)، و اين هم، كنايه است از تكبّر و نخوت، و مراد از «دعاى عريض»، دعاى وسيع و طولانى است، و اين، خود كنايه است از استمرار و اصرار دعا كننده بر دعاى خود. در مجموع، آيه شريف در مقام نكوهش و توبيخ انسان است به اين كه وقتى خداى متعال، به او نعمتى مى‌دهد، او از خدا روى مى‌گرداند، و تكبّر مى‌كند، و چون نعمتى را از او باز مى‌ستاند، به ياد خدا مى‌افتد و به سويش روى مى‌آورد، و به طور دائم، دست به دعا برمى‌دارد و در دعايش اصرار مى‌ورزد.[568]

در سوره اسراء، ريشه اعراض از خدا در خوشايند، كفور بودن انسانْ ذكر شده است:

(وَ إِذا مَسَّكُمُ الضُّرُّ فِي الْبَحْرِ ضَلَّ مَنْ تَدْعُونَ إِلَّا إِيَّاهُ فَلَمَّا نَجَّاكُمْ إِلَى الْبَرِّ أَعْرَضْتُمْ وَ كانَ الْإِنْسانُ كَفُوراً.[569] و چون در دريا به شما صدمه‌اى برسد، هر كه را جز او مى‌خوانيد، ناپديد [و فراموش‌] مى‌گردد، و چون [خدا] شما را به سوى خشكى رهانيد، رويگردان مى‌شَويد، و انسان، همواره ناسپاس است).

علّامه طباطبايى در بيانى زيبا، ريشه دعا كردن را فطرت خداجوى انسانْ معرّفى مى‌كند و ريشه اعراض را طبيعت كفرانگر انسان مى‌داند و اين بخش از آيه را چنين تفسير مى‌كند:

معناى اين كه فرمود: (فَلَمَّا نَجَّاكُمْ إِلَى الْبَرِّ أَعْرَضْتُمْ‌)، اين است كه وقتى شما را از غرق شدن نجات داده، گرفتارى و بيچارگى‌شان را برطرف نمود، و شما را بار ديگر به خشكى رسانيد، دوباره از او و از دعاى او اعراض كرديد، و اين، خود دلالت دارد بر اين كه ياد خداى تعالى، هيچ وقت از دل آدمى بيرون نمى‌رود، و در هيچ حالى، مغفول نيست، و اگر دعا مى‌كند، ذات و فطرت او وادارش مى‌كند كه در ضرّاء و سرّاء، در شدّت و در رخاء، او را بخواند؛ زيرا اگر

[567]. سوره فصّلت، آيه 51.

[568]. ترجمه تفسير الميزان، ج 17، ص 612.

[569]. سوره اسرا، آيه 67.