آنچه گفته‌اند كه قياس در عصرهاي متأخّر و زمان‌های بعد پديد آمد (و دستاورد ضرورتِ زماني دولت و فقهاي آن زمان بود) تنافي ندارد ؛ زيرا اصل فكر اجتهاد و هسته اوليه آن از ابتکاراتِ عُمَر است ، ليكن همه جوانب و مباني اين موجود نوپا ، كامل نبود ، بلكه در گام هايش می‌لغزيد و به زمين می‌خورد و بسياري از صحابه و تابعان بر آن اعتراض می‌كردند تا اينكه اصولش كامل شد و ساختاري تام و ويژه يافت كه او را از ديگر اصولي كه در اوائل قرن دوم هجري ترسيم كردند ، متمايز ساخت .

از اين روست كه در كنار آن ، بروز اسم‌ها و اصطلاحات جديد ديگري را می‌بينيم ؛ مانند استحسان ، مصالح مرسله و . . .

اين مطلب ، روشن است و ابهامي ندارد .

بيان امام علی علیه‌السلام

و اين چنين ، فتواها از رأي و قياس گرفته می‌شد و همه‌شان از نص و روايت نبود . به همين جهت ، بعضي از صحابه ، به اجتهاد در جايي كه نصي وجود ندارد ، تن ندادند ؛ زيرا به زمان تشريع نزديك بودند و كساني را می‌شناختند كه در قضاياي جديد ، از پیامبر صلی‌الله‌علیه‌وآله‌وسلم روایاتی را به ياد داشتند و خفاي آن‌ها بر خليفه ، عُذري براي گشودن باب وسيع اجتهاد به حساب نمی‌آمد ؛ چراكه فقه وعقايد اسلامي با اين كار به خطر می‌افتاد .

امام علی علیه‌السلام در بخش‌هایی از خطبه «شِقْشقيّه» اين فاصله زماني حسّاس از تاريخ اسلام را بيان می‌كند ، می‌فرمايد :

يَكْثرُ العِثار فيها ، والإعتذارُ منها ، فَصاحِبُها كَراكِبِ الصَّعْبَةِ إن أَشْنَقَ لها خَرَمَ ، وإن أسْلَسَ لها تَقَحَّمَ ، فمُنِيَ النّاسُ لَعَمْرُ الله بخَبْط وشِماس ، وتَلَوُّن واعتراض ، فصَبَرْتُ علی طول المُدّة وَشِدّة المِحْنَة ؛

سپس آن را به راهي درآورد ناهموار ، پر آسيب و جان آزار ، كه رونده در آن هر دم به سر درآيد ، و پي در پي پوزش خواهد ، و از ورطه به