مسأله 46- اگر باز كردن راه متوقف بر جنگ با دشمن باشد واجب نيست، اگر چه بداند كه غالب مى‌شود؛ و اگر راه باز باشد ليكن دشمنى نگذارد كه او براى حج حركت كند بعيد نيست كه جنگ با او با علم يا اطمينان و وثوق به اينكه سالم مى‌ماند و غلبه پيدا مى‌كند واجب باشد و البته مسأله خالى از اشكال نيست.

مسأله 47- اگر راه منحصر به دريا و يا هوا باشد رفتن (به حج) واجب است، مگر اينكه خوف غرق شدن يا سقوط يا بيمارى وجود داشته باشد به طورى كه آن خوف عقلايى باشد، يا آن‌كه رفتن از آن راه مستلزم اخلال به اصل نمازش شود نه آن‌كه بعضى از حالات آن را تغيير دهد، ولى اگر مستلزم خوردن نجس و آشاميدن آن شود وجوب رفتن بعيد نيست و بايد حتّى الإمكان از نجس پرهيز نموده و به مقدار ضرورت اكتفا كند؛ و اگر به اين صورت پرهيز نكند حج او صحيح است گرچه (به خاطر خوردن نجس بيش از مقدار ضرورت) گناه كرده است، مانند اينكه مركب غصبى را تا ميقات بلكه تا مكه و منى و عرفات سوار شود كه چنين شخصى گناهكار است و حجّش صحيح است. و همچنين است اگر حج بر او مستقر شده و خمس يا زكات يا غير آن‌ها از حقوق واجب را بدهكار باشد، كه واجب است آن‌ها را ادا نمايد، اما اگر با وجود اين بدهكارى به حج برود گناه كرده اما حجّش صحيح است. البته اگر حقوق واجب در عين مال او باشد حكم آن مانند حكم غصب است كه گذشت.

مسأله 48- واجب است كه مستطيع خودش حج را انجام دهد، پس حج شخص ديگر از (طرف) او به صورت تبرّع يا اجير شدن كفايت نمى‌كند. البته اگر حج بر او مستقرّ شده و ليكن به علت بيمارى و يا محصور شدن كه اميد زوال آن‌ها نرود يا به علت پيرى‌اى كه توانايى نداشته باشد يا موجب حرج بر او باشد، توانايى انجام حج را نداشته باشد (در اين موارد) نايب گرفتن بر او واجب است. و اگر حج به عهده او استقرار نيافته ليكن به علّت يكى از اين مذكورات نتواند خودش انجام دهد، در اينكه نايب گرفتن واجب است يا نه، دو قول است كه دومى (يعنى عدم وجوب) خالى از قوّت نيست. و احتياط (واجب) آن است كه وجوب نايب گرفتن فورى است، و حج نايب در صورت باقى بودن عذر تا اينكه‌