حديثى شيخ صدوق در عيون اخبار الرضا به سند خود از حضرت ثامن الحجج، عليهم السلام، نقل فرمايد كه معناى آن اين است: «حسين بن خالد گفت عرض كردم به حضرت رضا (ع): اى پسر رسول خدا، مردم روايت كنند كه رسول خدا، صلّى اللّه عليه و آله، فرمود: «خدا آدم را به صورت خود خلق فرمود.» حضرت فرمود: «خدا بكشد آنان را. همانا حذف كردند اوّل حديث را. رسول خدا (ص) گذشت به دو نفر مرد كه يكديگر را سبّ مى‌كنند. حضرت شنيد يكى از آنها به رفيقش مى‌گفت: زشت كند خدا روى تو و روى آن كس را كه شبيه تو است. پس فرمود رسول خدا، صلّى اللّه عليه و آله: اى بنده خدا، مگوى اين را به برادر خود، زيرا كه خداى عزّ و جلّ خلق فرمود آدم را به صورت او.» [1] و به واسطه اين، مرحوم مجلسى حديث حضرت باقر، عليه السلام، را حمل بر تقيه فرمودند. و نيز احتمال دادند كه اين معنا حضرت مبنى بر فرض تسليم باشد. [1] و اين احتمال بسيار بعيد است. و محتمل است كه حديث حضرت رضا (ع) را ارجاع نموده به حديث اوّل، كه مقصود از «آدم» در ذيل آن كه مى‌فرمايد: إنّ اللَّه خلق آدم على صورته نوع آدمى باشد، و ضمير على صورته» به حق تعالى برگردد. و حضرت رضا، عليه السلام، به مناسبت آنكه راوى اهل فهم معناى حديث نبوده است، صدر حديث را نقل فرمودند كه آن شخص توهم كند كه مراد از آدم حضرت أبو البشر است، و ضمير عَلى‌ صورته به آن شخص برگردد. تأمّل.

و شايد هر دو حديث صادر باشد. جناب رسول اكرم، صلّى اللّه عليه و آله، يك وقت حديث شريف را بى‌سابقه و ابتدايى فرموده باشند، و آن حديثى است كه حضرت باقر، عليه السلام، تأويل آن را بيان فرمودند. و يك وقت با آن سابقه فرمودند، و حضرت رضا، سلام اللّه عليه، به واسطه عدم تحمل راوى معناى آن را، صرف فرمودند كلام را به آن حديث كه مسبوق به سابقه بوده. و شاهد اين معنى آن است كه در بعض روايات على صورة الرّحمن‌ [2] به جاى على صورته دارد، و اين با حديث عيون سازش پيدا نكند.

بالجمله، بر فرض آنكه اين حديث شريف صادر نباشد، معناى آن در احاديث شريفه مستتر است به بيانى كه ان شاء اللّه مذكور خواهد شد. اكنون رجوع كنيم به شرح الفاظ حديث شريف.

قوله: آدم در صحاح گويد: «اصل آن با دو همزه است، زيرا كه آن «افعل»

[1] عن الحسين بن خالد، قال قلت للرّضا (ع): يا ابن رسول اللّه، إنّ الناس يروون أنّ رسول اللّه (ص) قال: إنّ اللّه عزّ و جلّ خلق آدم على صورته. فقال: قاتلهم اللّه! لقد حذفوا أوّل الحديث. إنّ رسول اللّه (ص) مرّ برجلين يتسابّان، فسمع أحدهما يقول لصاحبه: قبّح اللّه وجهك و وجه من يشبهك! فقال (ص) له: يا عبد اللّه، لا تقلّ هذا لأخيك، فإنّ اللّه عزّ و جلّ خلق آدم على صورته. عيون اخبار الرضا- ج 1، ص 119، باب 11، حديث 12.

______________________________

[1] مرآة العقول، ج 2، ص 84، «كتاب التوحيد»، «باب الروح»، حديث 4.

[2] تفسير القرآن الكريم (صدر المتألهين) ج 2، ص 235. فتوحات مكيه (تحقيق عثمان يحيى) ج 1، ص 78.