در اين تغييرات طولى و عرضى آنچه كه تحول مى يابد نفس انسان متفكر است كه همراه با علوم جديد مراتب نوينى از كمال را تحصيل مى نمايد يعنى عالم است كه ارتقاء پيدا مى كند و اما علم از آن جهت كه يك موجود مجرد است از هرگونه تبدل مصون است نه چيزى بر او افزوده مى شود و نه چيزى از او كاسته مى گردد خاطرات علمى در بسط و گسترش خود هرگز مبدل نمى گردند تكامل علوم مانند تكامل آب در مراتب حرارت يا برودت نيست , زيرا وقتى كه آب به مراتب جديدى مى رسد مراتب قبلى را جداى از يكديگر دارا نمى باشد بلكه فقط همان مرتبه جديد را داراست , مثلا حرارت آب كه به درجه جوش مى رسد در اينحال فقط داراى درجه صدم نه داراى صد درجه است اما كسى كه صد مسئله و مرتبه علمى را طى ميكند نه تنها مرحله صدم را داراست بلكه تمامى مراتب سابق را واجد است , و مى تواند تمامى مراحل طى شده را در ظرف ذهن خود احضار نمايد

پس علم و مراتب و مدارج آن همواره ثابت است , و هرگز حركت نمى كند آنچه در واقع حركت مى كند و بسط مى يابد عالم است , عالم از آن جهت كه يك موجود جسمانيه الحدوث مى باشد در افق حركت است اوست كه مدارج علمى را يكى پس از ديگرى طى كرده و به صورت موجود كامل واحدى در مى آيد كه همه مراحل تفصيلى آنها را واجد است

از آنچه گذشت دانسته مى شود كه بسط و توسعه علمى نسبت به حقايق ثابتى كه متعلق به جهان غيب هستند در واقع بسط و توسعه نفس عالم است , زيرا اين عالم است كه ابعاد گوناگون و مدارج