یادداشتهای استاد مطهری، ج 1، ص: 309

رفع همه حجب میان او و ذات حق است، در این است که از خود فانی و به او باقی گردد و در آن وقت است که همه چیز خواهد بود.

راه رسیدن به انسان کامل، از نظر فیلسوف، چنانکه در ورقههای «انسان کامل، مکتب عقل» گفتیم، تفکر و استدلال و منطق و برهان است، ولی راه رسیدن به مقام انسان کامل از نظر عارف سیر و سلوک است که در مراحل اولیه تخلیه، تزکیه و تهذیب نفس نامیده میشود و در مراحل بعد تحلیه و تجلیه نامیده میشود. نیرویی که دل را در این سفر همراهی میکند و حرکت میدهد نیروی عشق است.

از نظر عارف خود دل نیز منبع معرفت و حکمت است ولی نه از نوع معرفت و حکمت فکری و حصولی و عقلی، بلکه از نوع قلبی و حضوری و شهودی.

از نظر عارف این معرفت است که ارزش واقعی دارد نه معرفت عقلی و فکری. لهذا عارف معرفت عقلی فلسفی را تحقیر میکند، هم وسیله را تحقیر میکند (قیاس و استدلال) هم نتیجه را که یک مشت تصور است. مولوی میگوید:

شبستری میگوید:

در مکتب عرفان باید همه چیز را از درون جست: علم را، معرفت را، لذت را، آرامش را.